Nierstenen: symptomen, oorzaken en behandeling

Last Updated on 12 april 2024 by M.G. Sulman

Nierstenen zijn kleine, harde afzettingen die ontstaan in je nieren. Deze harde stenen worden gevormd uit de kristallen die zich in de urinewegen afscheiden van de urine. De meeste van deze kleine kristallen verlaten het lichaam zonder zelfs maar opgemerkt te worden. Achtergebleven kristallen kunnen echter als kernen fungeren en in nierstenen veranderen. Urolithiasis is de medische term voor stenen in de urinewegen. Mannen worden vaker getroffen dan vrouwen. De typische beginleeftijd is ergens tussen de 20 en 40 jaar. Nierstenen bestaan meestal uit calcium. Struviet- of infectiestenen komen minder vaak voor. Deze stenen komen vooral voor ten gevolge van herhaaldelijke urineweginfecties. Er zijn zelden urinezuur- of cystinestenen. Als een niersteen in de urineleider terechtkomt, wordt dit ook wel een urineleidersteen genoemd. Galstenen en nierstenen zijn niet met elkaar verwant, ze worden gevormd in verschillende delen van het lichaam. Soms zijn nierstenen gevaarlijk. Ze kunnen namelijk de nieren beschadigen en tot chronisch nierfalen leiden.

Wat zijn nierstenen?

Opgeloste zoutkristallen en mineralen kunnen in de urine worden aangetroffen. Deze zouten kunnen samen met de mineralen kleine kristallen vormen, waaruit zich na verloop van tijd stenen ontwikkelen. Hetzij in de nieren (nierstenen), in de blaas (blaasstenen) of in de urineleiders (ureterstenen). Kleine kristallen kunnen ongemerkt met de urine worden weggespoeld, grotere stenen kunnen hevige pijn veroorzaken.

Ontstaan van nierstenen

Urinestenen ontstaan ​​​​wanneer mineralen of zure zouten tezamen kristallen in de urine te vormen. Als ze groter worden, kunnen ze vast komen te zitten in de urineleider en de urinestroom belemmeren. Soms worden ze zo groot in de nier dat ze er niet meer uit kunnen. In beide gevallen kan een chirurgische interventie nodig zijn.

Symptomen van nierstenen

Geen klachten

Je voelt vaak niets van nierstenen. Dan zijn de stenen klein en zitten ze in de nier. Ze kunnen bij toeval worden ontdekt tijdens een echografie of röntgenonderzoek van de buik.

Geringe klachten

Je kunt ook slechts milde klachten ervaren, zoals een zeurderig gevoel in het niergebied. Urineweginfecties of sporen van bloed in de urine kunnen ook het gevolg zijn. Als er kleine stenen in de nier worden ontdekt, moet je veel drinken. Vaak kan het lichaam zelf een kleine steen met de urine wegspoelen.

Vage klachten

Vaak beginnen de klachten met een niersteen die vast komt te zitten geeft. Aanvankelijk heb je met een vage, weinig opvallende pijn in de onderrug of de flanken. Langzaamaan wordt de pijn heviger.  De pijn komt dan in steeds hevigere aanvallen, meestal aan de zijkant van de buik. De zogeheten nierkoliek (zie onder).

Meer ernstige symptomen (nierkoliek)

Hoe groter nierstenen zijn, hoe ernstiger de klachten die ze kunnen veroorzaken. Als een grote steen van de nier in de urineleider terechtkomt, kan deze de urineleider blokkeren of zelfs geheel sluiten, vooral in smalle gebieden. Dit leidt tot urinewegobstructie (verstopte urineleider) en de spieren van de urineleider zijn dan gespannen rond de niersteen. Men spreekt dan van nierkoliek. Een nierkoliek duidt op een acute, pijnlijke situatie die wordt veroorzaakt door een steen die de urineleider blokkeert. Nierkoliek komt meestal in golven en doet zich voor in het gebied van de nieren en onderrug.

Een nierkoliek kan tot deze symptomen leiden:

• Ernstige koliekachtige pijn die plotseling begint.
• De krampende pijnen manifesteren zich meestal in golven. Ze komen op en verdwijnen dan weer.
• De symptomen verschijnen in de nierstreek en in de onderrug. Ze kunnen uitstralen naar de buik en het genitale gebied.
• De pijn gaat meestal gepaard met misselijkheid en braken.
• Frequent urineren met slechts kleine hoeveelheden urine kan voorkomen. Vaak is de drang om te plassen niet te onderdrukken.
• Je kunt ook pijn ervaren bij het plassen of bloed in de urine opmerken.

Afhankelijk van de locatie en de grootte van de steen kunnen de symptomen erg intens zijn en lang aanhouden.

Snel handelen is nodig als er tevens een urineweginfectie met koorts optreedt. In zeldzame gevallen duiden koorts en koude rillingen op bloedvergiftiging. Dan zal de arts de urinewegobstructie onmiddellijk behandelen door de urine af te tappen en antibiotica toe te dienen.

Complicaties

Mogelijke complicaties zijn afhankelijk van de grootte en positie van de stenen en de behandeling die je ondergaat

Complicaties van nierstenen kunnen bestaan uit:

• sepsis of bloedvergiftiging, een infectie die zich via het bloed verspreidt en symptomen veroorzaakt door het hele lichaam
• een geblokkeerde urineleider veroorzaakt door steenfragmenten
• een verwonding aan de urineleider
• een urineweginfectie
• vorming van littekenweefsel in de nieren en nierschade, wat kan leiden tot permanent nierfalen
• verlies van functie van een nier waardoor de nier moet worden verwijderd (nefrectomie)
• blaasblokkade door een grote niersteen, waardoor de urine niet vrij door de urineweg kan stromen (obstructieve urineretentie)

Oorzaken van nierstenen

Nierstenen zijn harde afzettingen die zich vormen in de nieren. Er kan slechts een beperkte hoeveelheid stoffen in de urine worden opgelost. Als je niet genoeg vocht binnenkrijgt door voldoende te drinken of als het te veel vocht verliest door te zweten, zullen stoffen zich concentreren in de urine, die niet meer kunnen oplossen. Omgekeerd zitten er ook stoffen in de urine die steenvorming remmen.

Bepaalde eetgewoonten kunnen bijdragen aan de vorming van nierstenen. Producten met veel (dierlijk) eiwit maken de kans op steenvorming groter. Urineweginfecties, veranderingen in de nieren en stofwisselingsziekten kunnen ook de oorzaak zijn. Zeventig procent van de mensen met de zeldzame erfelijke ziekte renale tubulaire acidose ontwikkelt ook nierstenen. Twee andere zeldzame erfelijke stofwisselingsstoornissen die verantwoordelijk kunnen zijn voor niersteenziekte zijn cystinurie en hyperoxalurie.

Andere oorzaken zijn hyperuricosurie, een urinezuurstofwisseling, jicht, overmatige inname van vitamine D en obstructie van de urinewegen. Bepaalde diuretica of antacida op basis van calcium kunnen de hoeveelheid calcium in de urine verhogen, waardoor nierstenen kunnen ontstaan. Patiënten met chronische darmontsteking, intestinale bypass of stoma lopen ook een verhoogd risico.

Urinestenen kunnen zich vormen bij mensen met een urineweginfectie. Degenen die worden behandeld met het medicijn indinavir, een proteaseremmer die wordt gebruikt als onderdeel van zeer actieve antiretrovirale therapie voor de behandeling van hiv/aids, hebben ook een verhoogd risico op het ontwikkelen van nierstenen.

Nierstenen door stress?

De oorsprong van nierstenen is altijd chemisch van aard en niet psychisch. Stress kan wel onrechtstreeks bijdragen aan de vorming ervan. Zeer druk bezette mensen die veel stress ervaren, drinken vaak ook weinig drinken en eten veel purinerijke voedingsmiddelen. Dierlijk eiwit bevat veel purine. Bij verhoogde concentratie urinezuur in de urine kunnen urinezuurstenen gevormd worden. Urinezuurstenen zijn nierstenen gemaakt van urinezuur. Zij kunnen alleen ontstaan in te zure urine.

Risicofactoren

De risicofactoren voor het ontwikkelen van nierstenen zijn onder meer:

• Urinezuurmetabolismestoornissen, zoals jicht.
• Bijschildklieraandoeningen die leiden tot verhoogde uitscheiding van calcium in de urine.
• Overmatige consumptie van vlees en worst.
• Overmatige consumptie van voedingsmiddelen die rijk zijn aan oxaalzuur, zoals spinazie, rabarber, rode biet, cacao, chocolade, zwarte en groene thee (oxaalzuur in combinatie met calcium, vormt calciumoxalaatstenen).
• Snel gewichtsverlies zonder daarbij voldoende te drinken.
• Bedlegerig met afbraak van calcium uit de botten.
• Frequente urineweg- en bekkeninfecties.
• Verminderde uitscheiding van stoffen die steenvorming remmen, zoals zink, citraat, magnesium, pyrofosfaat en zure mucopolysacchariden.

Onderzoek en diagnose

Spoed

Je maakt vaak eerst een afspraak met je huisarts. Indien nodig kan hij je doorverwijzen naar een uroloog.

Niet zelden meld je je aan op spoed met hevige pijn, al dan niet met misselijkheid. De Spoedeisende Hulp (SEH) is een ziekenhuisafdeling die 24 uur per dag en 365 dagen per jaar open is voor iedereen die spoedeisende zorg nodig heeft.

Medische voorgeschiedenis

De arts wil weten of je eerder last hebt gehad van nierstenen of dat je familiekleden hebt die er last van hebben gehad. Hij zal ook informeren naar je eetgewoonten, of er eerdere ziekten zijn en welke medicijnen je gebruikt.

Bloedonderzoek

Bloedonderzoek: onder meer creatinine, GFR (glomerular filtration rate), kalium, fosfaat, ureum, urinezuur en CRP kunnen worden bepaald. Uit de analyses kunnen ook conclusies worden getrokken over hoe goed de nieren werken en of er sprake is van een infectie.

Urineonderzoek

Urineonderzoek laat zien of er bloed in de urine aanwezig is. De oorzaak kan een beschadiging van het slijmvlies in de urineleider zijn, die wordt veroorzaakt door een steen. Als een urineweginfectie wordt vermoed, wordt een urinekweek gemaakt. Een of twee dagen later is te zien of er sprake is van bacteriegroei en – zo ja – welke bacterie de boosdoener is.

CT-scan zonder contrastmiddel

CT-scan zonder contrast wordt gebruikt om de diagnose nierstenen bij patiënten met acute pijn in de flank te bevestigen. Aan de hand hiervan kan de steendensiteit en de huid-steenafstand gemeten worden. Het laat zien of en waar zich stenen in de nieren en urineleiders bevinden en hoe groot deze stenen zijn.

Echografisch onderzoek

Nierstenen vanaf een grootte van ongeveer twee millimeter zijn te herkennen op een echo. Daarnaast kan de nierfunctie worden beoordeeld en kan een urinewegobstructie worden vastgesteld.

Röntgenonderzoek met contrastmiddel

Bij dit onderzoek wordt gebruikgemaakt van jodiumhoudend contrastmiddel/ Dit maakt je nieren, urineleiders en blaas zichtbaar.

Behandeling van nierstenen

Geen behandeling

Ongeveer vier op de vijf nierstenen worden vanzelf weggespoeld met je urine. In veel gevallen is een behandeling zonder actieve verwijdering van de steen dan ook succesvol. Zelfs na een nierkoliek kan de arts verschillende methoden proberen om de spontane verwijdering van stenen te ondersteunen.

Conservatieve behandeling

Conservatieve behandeling betekent in de geneeskunde dat bij een therapie niet wordt geopereerd. Bij nierstenen kan deze vorm van behandeling bestaan uit medicinale pijnverlichting, het toepassen van plaatselijke warmte (warme baden, warmwaterkruiken of kussens, warme kompressen) en lichamelijke inspanning (veel bewegen: touwtje springen, huppelen, de trap naar beneden aflopen, zwemmen, sporten, etc.). Bovendien dien je veel te drinken: tenminste 3 liter vocht (water) per dag. Tenzij er andere redenen zijn om je vochtinname te beperken, bijvoorbeeld bij kolieken

Het effect van de maatregelen moet worden gecontroleerd door regelmatig echo- en/of röntgenonderzoek om bewegingen van de steen vast te leggen en eventuele obstructie tijdig te detecteren.

Als er onverhoopt een koliek of infectie optreedt, zal de arts de conservatieve behandeling staken. In dat geval moet de steen actief worden verwijderd. Conservatieve behandeling is in de volgende gevallen vaak niet op zijn plaats:

• als de diameter van de stenen meer dan acht millimeter is
• bij ernstige koliek
• als er een urinewegobstructie optreedt
• als er een koortsige urineweginfectie optreedt

Het actief verwijderen van nierstenen

Tegenwoordig kunnen nierstenen op verschillende manieren worden verwijderd:

Extracorporale schokgolflithotripsie (ESWL)

Steenversplintering door het toepassen van schokgolven (extracorporale schokgolflithotripsie, ESWL).
Schokgolven zijn mechanische drukgolven. Hiermee kunnen nierstenen zonder operatie worden verwijderd. De steen wordt verpulverd en het gruis wordt op natuurlijke wijze verwijderd. De golven verspreiden zich vanaf het huidoppervlak naar het binnenste van het lichaam en worden steeds meer gebundeld en gericht op de niersteen.

De methode kan overal in de urinewegen worden gebruikt. Het is pijnloos en succesvol in bijna 80% van de gevallen. De behandeling bereikt echter zijn grenzen als de stenen niet te vinden zijn of erg groot zijn (> twee centimeter). Omdat de schokgolven het nierweefsel beschadigen, scheiden patiënten na de behandeling bloed uit in de urine (hematurie). Een op de drie patiënten kan koliek krijgen nadat de niersteen in kleinere stukken is gebroken, wat wordt veroorzaakt doordat deze stukjes met de urine het lichaam verlaten.

Minimaal invasieve steenbehandeling

De minimaal invasieve verwijdering van nierstenen bestaat uit verschillende methoden:

• Percutane niersteenverwijdering: De nier wordt door de huid heen aangeprikt met een naald, waarna een hol buisje in de nier wordt gebracht. Via dit buisje kan de uroloog de vermaledijde niersteen met speciale instrumenten verwijderen.
• Endoscopische: Hierbij wordt met behulp van een naald via de flank in de nier geprikt. Dit traject wordt opgerekt en vervolgens wordt er een buisje ingebracht waar een camera en instrumenten doorheen passen. de steen wordt opgespoord, gefragmenteerd en vervolgens verwijderd.
• laparoscopische (ingebracht via de buikholte) technieken. Deze procedure wordt gebruikt wanneer schokgolven noch endoscopische steenverwijdering succesvol lijken. De chirurg brengt de instrumenten via de buikholte in het operatiegebied. Na deze procedure blijven alleen kleine punctieplaatsen over.

Chirurgische verwijdering van nierstenen

Met de verschillende nieuwe procedures hoeven nierstenen zelden operatief, dus via open chirurgie, te worden verwijderd. Het wordt slechts in minder dan 5% van de gevallen gebruikt.

Voeding en nierstenen

Welke voedingsmiddelen vermijden?

Hieronder volgt een beknopte opsomming van voedingsmiddelen die je zou moeten vermijden bij urinestenen:

• Beperk zout en natriumrijke voedingsmiddelen, zoals:
  • Zoute snacks (zoals chips)
  • Ingeblikt voedsel (soepen, groenten)
  • Bewerkte vleeswaren (ham, worstjes)
  • Ketchup en andere sauzen
  • Gezouten noten
  • Kaas (vooral harde kazen)
  • Augurken en andere ingemaakte producten
  • Bouillonblokjes en -poeders
  • Diepvriesmaaltijden
  • Pizza
• Vermijd oxalaatrijke voedingsmiddelen zoals:
  • Spinazie
  • Rabarber
  • Bieten
  • Pinda’s
  • Chocolade
  • Boerenkool
  • Snijbiet
  • Aardappelschil
  • Noten (amandelen, cashewnoten)
  • Thee (zwarte thee)
• Beperk de consumptie van purinerijke voedingsmiddelen zoals orgaanvlees (lever, nieren), rood vlees (rundvlees, lamsvlees), vis als haring, forel of sardientjes uit blik  en in peulvruchten zitten vaak ook wat meer purines
• Beperk de inname van frisdranken en cafeïnehoudende dranken zoals cola, koffie en energiedrankjes
• Als je last hebt van calciumoxalaatstenen, vermijd dan overmatige inname van zuivelproducten zoals melk, kaas en yoghurt

Welke voeding is gezond?

Met de juiste voeding kun je veel doen om de kans op nierstenen te verkleinen. Hier volgt een beknopte opsomming:

• Water: Drink voldoende water om gehydrateerd te blijven en nierstenen te voorkomen. Er wordt over het algemeen aangeraden om dagelijks 1,5 tot 2 liter water te drinken. De concentratie van calcium of oxaalzuur in de urine wordt dan lager, waardoor nierstenen geen schijn van kans maken.
• Citroensap: Voeg wat citroensap toe aan je water. Citroenen zijn een natuurlijke bron van citraat. Uit onderzoek blijkt dat citraten helpen om de vorming van een niersteen tegen te gaan.
• Groenten en fruit: Eet veel verse groenten en fruit. Deze krachtpatsers bevatten belangrijke voedingsstoffen en vezels die bijdragen aan een gezonde nierfunctie.
• Volkorenproducten: Kies voor volkoren granen in plaats van geraffineerde granen, aangezien volkorenproducten bijdragen aan een gezond gewicht en een goede stofwisseling.
• Gezonde vetten: Neem gezonde vetten op in je dieet, zoals olijfolie, avocado’s en noten. Deze vetten onderstenen je nierfunctie.

Prognose

De vooruitzichten voor nierstenen zijn zeer positief, hoewel er een risico is op herhaling. Veel nierstenen gaan na verloop van tijd vanzelf weg zonder behandeling. Medicijnen en chirurgische behandelingen om grotere nierstenen te verwijderen zijn over het algemeen zeer succesvol en brengen weinig hersteltijd met zich mee.

Preventie

Preventie van nierstenen kan bestaan uit een combinatie van leefstijlveranderingen en medicijnen.

Medicijnen

Indien je reeds een niersteen hebt gehad, kan de arts medicijnen aanbevelen om te voorkomen dat het opnieuw gebeurt. Welke soort hangt af van de oorzaak van de steen.

Leefstijlveranderingen

Veranderingen in leefstijl kunnen bestaan uit:

• Veel water drinken en gehydrateerd blijven, vooral tijdens het sporten en 9zware) lichamelijke inspanning.
• Vermijd of verminder voedsel met een flinke hoeveelheid natriumchloride (‘keukenzout’), mononatriumglutamaat (MSG of E621) en natriumnitraat (het natriumzout van salpeterzuur).
• Beperk je vleesinname. Een te grote hoeveelheid (dierlijk) eiwit vergroot namelijk de kans op nierstenen.
• Kies je voedsel verstandig. Meestal is het goed om meer spinazie en noten in je dieet op te nemen. Maar bij calciumoxalaatstenen kan de arts juist adviseren om voedingsmiddelen met een hoog oxalaatgehalte te vermijden of te beperken.
• Eet citrusvruchten. Citroenen en limoenen bevatten namelijk veel citraat, wat nierstenen helpt voorkomen.
• Blijf calciumrijk voedsel eten, maar wees voorzichtig met calciumsupplementen. Bij te weinig calcium is de kans op vorming van nierstenen hoger.

Reacties en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over nierstenen, of tips geven. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.