Last Updated on 26 september 2021 by M.G. Sulman
De medische benaming van hersenvliesontsteking is ‘meningitis’ en in de volksmond wordt het ‘nekkramp’ genoemd. Een hersenvliesontsteking betreft een ontsteking van de ‘meningen’ (hersenvliezen), die zonder aanwijsbare oorzaak of in aansluiting op verwonding ontstaat. De hersenvliezen zijn drie vliezen die de hersenen en het ruggenmerg omgeven en beschermen. Een hersenvliesontsteking kan worden veroorzaakt allerlei micro-organisme, vaak is een bacterie of een virus in het spel, respectievelijk bacteriële hersenvliesontsteking en virale hersenvliesontsteking genoemd.
Wat is hersenvliesontsteking?
Bij hersenvliesontsteking of meningitis is het hersenvlies ontstoken. Omdat, in tegenstelling tot de hersenen, de beschermende hersenvliezen gevoelig zijn voor pijn, kan meningitis leiden tot ernstige hoofdpijn. Vaak worden kleine kinderen en jongeren getroffen, maar ook mensen ouder dan 60 jaar kunnen het krijgen. Met een vroege diagnose en adequate medische behandeling is volledig herstel waarschijnlijk. Maar ook een levensbedreigend ziekteverloop of blijvende gevolgschade zijn mogelijk. Als de ziekteverwekkers de bloed-hersenbarrière passeren, kan er ook een ontsteking van de hersenen (hersenontsteking of encefalitis) ontstaan.
Vormen van hersenvliesontsteking
Er wordt onderscheid gemaakt tussen bacteriële en virale meningitis.
Bacteriële hersenvliesontsteking
De bacteriële hersenvliesontsteking kan een complicatie zijn van een gewone middenoorontsteking. Vooral de meningokokkenmeningitis is een zeer ernstige ziekte, ofschoon de meest kinderen en volwassenen immuun zijn. Bij besmetting komen de bacteriën via het bloed op de hersenvliezen terecht, alwaar ze een ontsteking veroorzaken. Een hersenvliesontsteking kan ernstig verlopen en zonder tijdig adequaat medisch ingrijpen, kan hersenvliesontsteking dodelijk zijn. Je kan er ook restverschijnselen aan overhouden, zoals doofheid of een verlamming van armen of benen. Meningokokkenmeningitis wordt veroorzaakt door een bacterie (meningokok) die door hoesten (druppelinfectie uit neus en keel van zieke of geïnfecteerde personen) van mens op mens wordt overgedragen. De incubatietijd -dat is de periode tussen besmetting en de eerste symptomen- ligt tussen 2 en 10 dagen.
Virale hersenvliesontsteking
Een virale hersenvliesontsteking verloopt doorgaans minder ernstig. Meestal geneest een hersenvliesontsteking door een virus vanzelf binnen twee weken.
Oorzaken van hersenvliesontsteking
In de meeste gevallen wordt meningitis veroorzaakt door een virale infectie. Maar ook bacteriën zoals meningokokken, pneumokokken of Haemophilus influenzae type B kunnen de boosdoener zijn. Maar er zijn ook andere mogelijke oorzaken. Verwondingen, kanker, bepaalde medicijnen en andere soorten infecties kunnen ook meningitis veroorzaken. Het is belangrijk om de specifieke oorzaak van te kennen, aangezien de behandeling afhankelijk is van de onderliggende oorzaak.
Meningokokbacterie
Ongeveer 10% van de bevolking draagt de meningokokbacterie (tijdelijk) bij zich in de bovenste luchtwegen, zonder dat deze problemen veroorzaakt. Deze personen beschikken in dat geval over een voldoende afweer. De bacterie kan daarom niet het lichaam van de drager binnendringen. Wel kan de boosdoener zich handhaven op de slijmvliezen van de luchtwegen en via aanhoesten of niezen worden overgebracht naar andere personen. Wanneer bij nieuw besmette personen de bacterie het lichaam kan binnendringen (bijvoorbeeld omdat het afweersysteem niet snel of adequaat genoeg reageert met de vorming van antistoffen tegen de bacterie), dan kan dit voor problemen zorgen. De bacteriën gaan zich naar hartenlust verspreiden door het bloed en eventueel hersenvliesontsteking veroorzaken. De kans dat de de bacteriën voorbij de slijmvliezen tot in de (bloed)circulatie kunnen doordringen, wordt vergroot wanneer reeds een andere virale infectie in de bovenste luchtwegen aanwezig is of wanneer tabaksrook wordt ingeademd.
De meeste personen waar meningokokken vat op heeft, zijn kinderen van 6 maanden tot 5 jaar oud. Dit komt doordat oudere kinderen en volwassenen in veel gevallen al voldoende afweer hebben opgebouwd tegen de boosdoener. Baby’s jonger dan een half jaar hebben ook een lager risico, omdat zij nog profiteren van de immuniteit die zij van hun moeder hebben meegekregen.
Er zijn verschillende typen meningokokken te onderscheiden. In het jaar 2002 is inenting tegen meningokokken C opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma. Inenting tegen de meer voorkomende meningokokken B is evenwel niet mogelijk.
Symptomen van meningitis
Meningokokkenmeningitis
De meningokokkenmeningitis zet meestal acuut in en tot de eerste symptomen behoren:
- plotselinge hoge koorts
- misselijkheid
- overgeven (braken)
- (toenemende) hoofdpijn
- spierpijn
- overgevoeligheid voor licht (fotofobie of lichtschuwheid) of harde geluiden (fonofobie)
- een pijnlijke of stijve nek of nekstijfheid (kenmerkend: je kunt de kin niet meer op de borst doen)
- sufheid / verwardheid
- veranderd bewustzijn (slaperig of zelfs bewusteloos)
- eventueel (bij sepsis of bloedvergiftiging) huiduitslag (kleine paars-rode vlekjes / huidbloedinkjes (petechiën en purpura) op de huid, die niet verbleken bij drukken)
Baby’s hoeven niet altijd koorts te hebben. Soms heeft een baby zelfs een lage temperatuur. De baby kan kreunen en suf zijn, of juist zeer prikkelbaar. Vaak drinkt de baby slecht. Hij kan ook last hebben van zogeheten ‘luierpijn’: dat is veel pijn en huilen als je zijn luier verschoont.
Latere symptomen zijn verlamming, eventueel kramp en gezichts- en gehoorstoornissen.
Virale meningitis
De verschijnselen van een virale hersenvliesontsteking zijn:
- algehele malaise
- koorts
- spierpijn
- hevige hoofdpijn
- misselijkheid en braken
Bij virale hersenvliesontsteking kunnen tevens lichtschuwheid, nekstijfheid en luierpijn voorkomen. Het verloop van een virale hersenvliesontsteking is meestal stukken milder dan de bacteriële versie. Je bent vrijwel altijd helder. Virale hersenvliesontsteking is dikwijls een complicatie van een reeds bestaande luchtweg- of darminfectie.
Contact opnemen met een arts
Neem bij de kenmerkende nekstijfheid, luierpijn, bloedvergiftiging of bewusteloosheid onverwijld contact op met de huisarts (weekendarts) of eerste hulp.
Onderzoek en diagnose
Vraaggesprek en lichamelijk onderzoek
De arts vraagt naar de symptomen en onderzoekt jou of je kind op typische klachten. Zo is de pijnlijke stijve nek een duidelijke indicatie van meningitis. Na het vraaggesprek met de arts, volgt lichamelijk onderzoek.
Teken van Brudzinski
De arts checkt op het teken van Brudzinski. Dit is het verschijnsel dat bij buigen van het hoofd de knieën worden opgetrokken omdat anders pijn optreedt. Het is een teken van meningeale prikkeling, zoals bij meningitis.
Teken van Kernig
Het teken van Kernig duidt op het verschijnsel dat je in zittende of liggende houding de knie niet geheel kan strekken omdat dan uitstralende pijn in het been optreedt vanuit de rug. Het is een teken van meningeale prikkeling als gevolg van hersenvliesontsteking, maar kan ook optreden bij een rughernia.
Syndroom van Waterhouse-Friderichsen
Als er een bloeding op de huid van de patiënt verschijnt (syndroom van Waterhouse-Friderichsen), kan dit een waarschuwingssignaal zijn voor de arts van acute bacteriële meningitis. Het syndroom van Waterhouse-Friderichsen is de ernstigste vorm van meningokokkensepsis. Er ontwikkelt zich een vlekkige huiduitslag, die overgaat in petechiën (puntbloedingen) en een purpura (rode of paarsgekleurde plekken die niet verbleken wanneer op de huid gedrukt wordt).
Bloedonderzoek
Als meningitis wordt vermoed, zal de arts bloedonderzoek doen om te controleren op ziekteverwekkers zoals meningokokken.
Ruggenprik
Met een lumbale punctie (ruggenprik) kan de diagnose meningitis worden gesteld of uitgesloten.
Beeldvormend onderzoek
Beeldvormend onderzoek zoals beeldvorming met magnetische resonantie (MRI)of computertomografie (CT) kunnen tekenen van ziekte in de hersenen of oorzaken van ziekte in de schedel detecteren.
Behandeling van hersenvliesontsteking
De ziekenhuisbehandeling van bacteriële hersenvliesontsteking omvat toediening van antibiotica en ontstekingsremmende medicijnen. Een virale meningitis is niet te behandelen, met uitzondering van herpesmeningitis. Een patiënt zal het zelf moeten klaren. Wel kan er desgewenst een middel gegeven worden tegen de pijn. Herpesmeningitis wordt normaal gesproken behandeld met aciclovir (zovirax).
Verloop en prognose
Vooral bacteriële meningitis ontwikkelt zich snel en neemt zeer snel bedreigende vormen aan. Ook als uit het medisch onderzoek later blijkt dat er sprake is van een ander type meningitis, moet zo snel mogelijk de arts of de spoedeisende hulp van het ziekenhuis worden geraadpleegd bij vermoeden van hersenvliesontsteking. Dit is de enige manier om ervoor te zorgen dat er voldoende tijd is voor een succesvolle behandeling. Virale meningitis geneest vaak binnen enkele weken vanzelf. De eerste paar dagen kunnen echter kritiek zijn. De prognose is altijd afhankelijk van het betreffende virus en de algemene toestand van de getroffen persoon.
Bacteriële meningitis, zoals meningokokkenmeningitis, wordt meestal behandeld op de neurologische afdeling van een ziekenhuis. Vroeg starten met therapie heeft een positief effect op de prognose van volledig herstel. Blijvende schade zoals slechthorendheid of verlamming komt minder vaak voor. Zelfs na de behandeling hebben veel patiënten een langere herstelfase nodig totdat hun oorspronkelijke prestatie is hersteld.
Complicaties
De complicaties van hersenvliesontsteking kunnen ernstig zijn. Hoe langer jij of je kind de ziekte heeft zonder behandeling, hoe groter het risico op epileptische aanvallen en permanente neurologische schade, waaronder:
- gehoorverlies
- geheugenproblemen
- leerproblemen
- hersenschade
- loopproblemen
- epileptische aanvallen
- nierfalen
- septische shock
- overlijden
Met een snelle en adequate behandeling kunnen zelfs mensen met ernstige meningitis goed herstellen.
Preventie
De beste manier om bacteriële meningitis te voorkomen is door vaccinatie. De beschikbare vaccins beschermen tegen de drie belangrijkste oorzaken van bacteriële meningitis, meningokokkenziekte, pneumokokkenmeningitis en Haemophilus Influenzae Type b.
