Diogenessyndroom: symptomen, oorzaak en behandeling

Last Updated on 18 april 2025 by M.G. Sulman

Het Diogenessyndroom wordt gekenmerkt door extreme zelfverwaarlozing in de vorm van een verregaande veronachtzaming van de persoonlijke hygiëne en van de hygiëne in en rondom de eigen woning. En tevens door sociale terugtrekking. Het syndroom van Diogenes komt voornamelijk voor bij ouderen, maar het kan zich ook manifesteren bij jongeren en jongvolwassenen. Er is anno 2025 nog geen duidelijkheid over de onderliggende pathologie. Uit literatuuronderzoek blijkt dat bij een deel van de gevallen waarbij werd voldaan aan de criteria van het Diogenessyndroom, er ook sprake was van een psychose of schizofrenie. In een aantal andere gevallen werden diagnoses gesteld als obsessieve compulsieve stoornis, alcoholabusus, persoonlijkheidsstoornis en frontotemporale dementie (FTD). Bij FTD vallen veranderingen in het gedrag vaak als eerste op. Bij grofweg 30% van de gevallen kan helemaal geen duidelijke diagnose gesteld worden. Aanvullende diagnostiek kan vaak niet worden verricht doordat de persoon in kwestie hieraan niet wil meewerken; het zijn vaak zorgmijders. Het Diogenessyndroom kan dus worden gezien als een containerbegrip dat verschillende diagnoses kan bevatten.

Voorbeelden van het Diogenessyndroom

Casus: “Ik red me wel hoor” – maar de situatie zei iets anders

Mevrouw Van Dongen is 78 en woont al decennia alleen in haar rijtjeshuis. De buren zien haar zelden, behalve wanneer ze met haar boodschappentrolley een snelle ronde door de buurt maakt. Op een dag belt een bezorger aan bij de overbuurvrouw: hij kreeg de voordeur niet open omdat er tot aan de brievenbus kranten lagen. De buurvrouw belt bezorgd de huisarts.

Wanneer een wijkverpleegkundige samen met een sociaal werker naar binnen gaat, treffen ze een huis vol afval, etensresten, kapotte spullen en dozen tot aan het plafond. Mevrouw zit rustig op een plastic tuinstoel in de keuken, alsof er niets aan de hand is. “Ik red me prima,” zegt ze opgewekt. Ze wijst een hulpaanbod resoluut van de hand, zelfs als er sprake is van gezondheidsrisico’s.

Na overleg met huisarts en familie blijkt dat er sprake is van het Diogenessyndroom: een zeldzame aandoening waarbij extreme verwaarlozing samengaat met sociaal isolement, een gebrek aan ziekte-inzicht en vaak ook verzamelwoede. De zorg is intens, maar met tijd, geduld en vaste gezichten wordt langzaam een brug gebouwd naar vertrouwen en ondersteuning.

Casus: Meneer Simons en de brief van de woningbouw

Meneer Simons, 64 jaar, woont al jarenlang in een oud huurappartement op de bovenste verdieping van een flat. Hij is gepensioneerd, alleenstaand en houdt de deur meestal dicht. De buren klagen al een tijdje over stank in het trappenhuis en over ongedierte. Wanneer de woningbouwvereniging hem een brief stuurt na meerdere meldingen, blijft elke reactie uit.

Uiteindelijk wordt een medewerker van de woningbouw samen met een toezichthouder binnengelaten. Wat ze aantreffen, is confronterend: kamers vol stapels kranten, oude meubels, lege verpakkingen, vieze etensresten — en meneer Simons die in het midden van dit alles rustig op een matras op de grond zit. Hij is vriendelijk, maar wantrouwig. Hulp? “Niet nodig. Ik leef al jaren zo. Dat is mijn recht.”

Na overleg met de huisarts en een maatschappelijk werker wordt duidelijk dat het om een vermoedelijk Diogenessyndroom gaat. Meneer Simons heeft geen besef van de ernst van de situatie. Zijn persoonlijke verzorging is ernstig verwaarloosd, maar hij blijft beleefd en helder van geest. Pas na herhaald contact, veel geduld en kleine stappen lukt het de hulpverlening om zijn vertrouwen een beetje te winnen — het begin van een voorzichtige weg naar veiligheid en menswaardigheid.

Wat is het Diogenessyndroom?

Het Diogenessyndroom is een combinatie van symptomen. Vandaar dat het een syndroom wordt genoemd. Een syndroom is een ziektebeeld: een verzameling van verschijnselen die vaker in dezelfde combinatie optreedt. Bij het Diogenessyndroom gaat het om ernstige zelfverwaarlozing, verzamelwoede of -drang, slechte zelfzorg, achteruitgang van het dagelijks functioneren (adl), een vervuilde woonomgeving en sociale isolatie. Er is vaak sprake van comorbiditeit.

Het syndroom is genoemd naar de Griekse wijsgeer Diogenes, die leefde in de 4e eeuw voor Christus. Hij was van de cynische school. Hij stond bekend vanwege zijn extreem ascetische levensstijl en zelfverwaarlozing. Hij verkondigde dat geluk wordt verkregen door gemis aan behoeften.¹Ned Tijdschr Geneeskd. 2009;153:B349

Eerste klinische studie naar het syndroom van Diogenes

Dit syndroom is voor het eerst beschreven in het medisch tijdschrift The Lancet in 1975.²Clark AN, Mankikar GD, Gray I. Diogenes syndrome. A clinical study of gross neglect in old age. Lancet. 1975 Feb 15;1(7903):366-8. doi: 10.1016/s0140-6736(75)91280-5. PMID: 46514. Deze fascinerende klinische studie, uitgevoerd door A.N. Clark, G.D. Mankikar en I. Gray, wierp voor het eerst wat licht op het Diogenessyndroom. Men onderzocht een groep oudere patiënten die in het ziekenhuis waren opgenomen vanwege acute ziekte en extreme zelfverwaarlozing.

De belangrijkste bevindingen waren:

• Patiënten met het Diogenessyndroom hadden onverzorgde huizen en slechte persoonlijke hygiëne, zonder enige schaamte of gêne over hun toestand.
• Een neiging tot hamsteren (syllogomanie) werd bij sommige gevallen waargenomen.
• De meeste patiënten woonden alleen, maar armoede en slechte huisvestingsomstandigheden waren geen significante problemen.
• Deze individuen waren bekend bij sociale diensten en een derde van hen weigerde consequent hulp. Tegenwoordig zou je deze groep ‘zorgmijders’ noemen.
• Veelvoorkomende acute symptomen waren vallen of instorten, en verschillende fysieke diagnoses werden gesteld.
• Er werden meerdere tekorten vastgesteld, waaronder ijzer, foliumzuur, vitamine B12, vitamine C, calcium, vitamine D, serumproteïnen, albumine, water en kalium.
• Sterftecijfers, met name bij vrouwen, waren hoog, namelijk 46%. Overlevenden reageerden goed op de behandeling en werden ontslagen.
  De helft van de patiënten vertoonde geen psychiatrische stoornissen en had een bovengemiddelde intelligentie.
• Velen hadden een succesvolle professionele en zakelijke achtergrond en kwamen uit ondersteunende families.
• Persoonlijkheidskenmerken bestaan o.a. uit afstandelijkheid, argwaan, emotionele volatiliteit, agressie en een vertekende perceptie van de realiteit.

Deze studie suggereert dat het Diogenessyndroom zich op latere leeftijd kan manifesteren als reactie op stress bij individuen met een specifiek persoonlijkheidstype.

Symptomen van het Diogenessyndroom

De symptomen van het Diogenessyndroom bestaan uit extreme zelfverwaarlozing, verwaarlozing van het leefmilieu en sociale terugtrekking. Mensen met dit syndroom vertonen vaak een opvallend gebrek aan ziektebesef en -inzicht en kunnen zichzelf volledig isoleren van de buitenwereld.

Sommige mensen met dit syndroom hebben een verzamelstoornis, in de volksmond ‘verzamelwoede’, ‘verzameldrang’ of ‘hoarding’ genoemd. Zij  hebben een sterk gevoelde behoefte om bepaalde voorwerpen te bewaren.

Andere symptomen die bij het Diogenessyndroom kunnen voorkomen zijn slechte persoonlijke hygiëne, ondervoeding, uitwerpselen in huis, verwaarlozing van huisdieren en onveilige of ongezonde leefomstandigheden.

Het gaat hier om zorgmijders, wat gekenmerkt wordt door een steevaste weigering van alle soorten van goedbedoelde hulp. Dit betreft ook weigering van professionele hulp.

Oorzaak

De oorzaak van het Diogenessyndroom is anno 2025 nog niet geheel duidelijk. Waarschijnlijk komt het voort uit een combinatie van factoren. Mogelijke oorzaken zijn onder andere:

• neurologische aandoeningen
• psychiatrische stoornissen, zoals schizofrenie of depressie
• traumata uit het verleden
• sociale isolatie (het verstoken zijn van menselijk contact)
• alcohol- of drugsverslaving
• verlies van een dierbare
• financiële problemen en schulden
• verlies van autonomie en controle over het eigen leven.

Het Diogenessyndroom kan worden gezien als een copingmechanisme. Dit is een begrip uit de psychologie, waarmee de manier waarop iemand met problemen en stress omgaat wordt bedoeld. Bij dit syndroom trekt iemand zich volledig terug in een voor hem veilige en vertrouwde omgeving om zichzelf te beschermen tegen de (boze) buitenwereld en alle problemen.

Het Diogenessyndroom komt niet zo vaak voor in Nederland.

Twee vormen

Er worden twee vormen van Diogenes onderscheiden: primair en secundair.

Primaire Diogenes

Primaire Diogenes verwijst naar personen die symptomen vertonen zonder verder bewijs van een psychische aandoening.

Secundaire Diogenes

Secundaire Diogenes manifesteert zich in combinatie met een of meer psychische aandoeningen en kan een oorzaak of een gevolg zijn van die aandoeningen.

Beide vormen komen even vaak voor.

Complicaties

Het Diogenessyndroom leiden tot diverse complicaties, vooral als de stoornis langdurig aanhoudt. Mogelijke complicaties zijn:

Gezondheidsklachten

Als gevolg van een slechte persoonlijke hygiëne, ondervoeding en onveilige woon- en leefomstandigheden, kunnen er een waaier aan gezondheidsklachten ontstaan, zoals infecties, verwondingen, een verminderde immuniteit, slechtere wondgenezing en trager herstel bij ziekte.

Sociaal isolement

Mensen met het Diogenessyndroom trekken zich vaak volledig terug uit de samenleving. Hierdoor geraken ze in een sociaal isolement. Dit kan leiden tot eenzaamheid en verlies van sociale steun. Dit heeft zijn weerslag op de psychische en fysieke gezondheid van de persoon.

Financiële problemen

Het verzamelen van allerlei spullen kan leiden tot financiële problemen. De persoon geeft mogelijk te veel geld uit aan spulletjes of voorwerpen of omdat er extra kosten gemoeid zijn met het verwijderen van afval of het opknappen van de huurwoning.

Veiligheidsrisico’s

Onveilige en onhygiënische leefomstandigheden kunnen leiden tot brand, waterschade of ongedierte, zoals ratten, muizen, kakkerlakken, vlooien, etc.

Juridische problemen

Ernstige vervuiling en gevaarlijke leefomstandigheden kunnen leiden tot allerlei klachten van omwonenden en juridische kwesties, wat extra stress voor geeft voor de persoon in kwestie.

Onderzoek en diagnose

De diagnose wordt gesteld op basis van de symptomen en het klinisch beeld. Andere stoornissen met vergelijkbare symptomen moeten worden uitgesloten door de psychiater of psycholoog.

Doordat mensen met dit syndroom vaak alle vormen van zorg uit de weg gaan en een gebrek aan inzicht hebben in hun eigen gedrag en situatie, is het stellen van een diagnose geen sinecure. Het gaat bij het Diogenessyndroom vaak om zogeheten ‘zorgwekkende zorgmijders’. Dit zijn mensen met ernstige psychische problemen die intensieve begeleiding naar de zorg nodig hebben.³Ned Tijdschr Geneeskd. 2010;154:A1791

Behandeling van het Diogenessyndroom

De behandeling van het Diogenessyndroom is complex en vaak moeilijk. Dit komt door de vaak weigerachtige houding van de persoon in kwestie en een gebrek aan zelfinzicht en dus ook een gebrek aan ziekte-inzicht.

Er is geen specifieke behandeling voor het Diogenessyndroom. De behandeling richt zich op het aanpakken van de onderliggende stoornis(sen) die het beeld veroorzaken, zoals psychische stoornissen, dementie, verslaving, etc.

Een belangrijke eerste stap in de behandeling is het opbouwen van vertrouwen. Dit is erg moeilijk bij de groep zorgmijders die het geloof in de hulpverlening onderweg volledig zijn kwijtgeraakt. Dit vraagt veel tijd en geduld en het is absoluut een kwestie van de lange adem. Vaak wordt zogeheten ‘bemoeizorg’ ingeschakeld. Dit is zorg voor kwetsbare mensen. Mensen die hulp nodig hebben, maar dit zelf niet kunnen, willen of durven regelen.

Medicatie kan worden voorgeschreven om specifieke klachten te behandelen, zoals angst of depressie. Zorgmijders zijn echter vaak niet gemotiveerd om hun medicijnen te nemen.

Prognose

Het is zeer wel mogelijk om te herstellen van het Diogenessyndroom. De hulp en steun van anderen is een belangrijk onderdeel van het behandelplan. De behandeling is een kwestie van de lange adem.

Reacties en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over het Diogenessyndroom, of tips geven. Bijvoorbeeld op het gebied van voeding. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.