Sundowning-syndroom bij dementie: symptomen en behandeling

Last Updated on 23 augustus 2024 by M.G. Sulman

Sundowning-syndroom is een neurologisch fenomeen waarbij je aan het einde van de dag meer verward en onrustig kunt worden. Dit komt vaak voor bij mensen met Alzheimer of andere vormen van dementie. In de namiddag of vroege avond nemen de symptomen toe, zoals verwarring, stemmingswisselingen, agitatie en vermoeidheid. Vaak merk je dat je dan meer moeite hebt met slapen en rusteloos kunt worden, wat soms leidt tot dwalen of ronddolen. De oorzaak ligt vaak bij verstoringen in je biologische klok, waardoor je slaap-waakcyclus in de war raakt. Je lichaam produceert minder melatonine, het hormoon dat je helpt om goed te slapen. Soms kun je ook last krijgen van hallucinaties of paranoia, wat je angstig kan maken. Het voelt alsof je van de regen in de drup raakt. Als je aan Alzheimer lijdt, loop je meer risico op sundowning, vooral in combinatie met andere neurologische aandoeningen zoals Parkinson of angststoornissen. Dit kan ook genetisch bepaald zijn, vooral als je het ApoE4-gen hebt dat verbonden is met Alzheimer.

Wat is het sundowning-syndroom?

Het sundowning-syndroom is een neurologisch verschijnsel dat je vaak ziet bij mensen met dementie, zoals de ziekte van Alzheimer. In de late namiddag en avond, wanneer het licht begint te verminderen, kun je merken dat iemand met dit syndroom verwarder, onrustiger en moeilijker in de omgang wordt.

Betekenis: Sundowning is een toestand van toegenomen verwarring en onrust die vooral voorkomt bij mensen met dementie, en die zich verergert in de late namiddag en avond wanneer het natuurlijke licht afneemt.

Symptomen van het sundowning-syndroom

Belangrijkste kenmerken

De belangrijkste kenmerken zijn:

• Toegenomen verwardheid: Naarmate het daglicht afneemt, merk je dat de verwarring toeneemt.
• Agitatie en stemmingswisselingen: Je kunt zien dat de persoon geïrriteerd raakt door zijn eigen verwarring en door omgevingsfactoren.
• Mentale en fysieke vermoeidheid: Naarmate de dag vordert, zie je dat vermoeidheid toeneemt, wat vaak leidt tot meer frustratie.
• Slaapproblemen en rusteloosheid: Het kan zijn dat de persoon moeite heeft met slapen en ’s nachts rusteloos wordt, soms zelfs gaat dwalen.
• Hallucinaties en paranoia: Dit kan angst veroorzaken. Ook merk je dat de persoon meer weerstand biedt tegen zorg.

Symptomen in vogelvlucht

Mogelijke symptomen van sundowning:

• Verhoogde verwarring: Meer desoriëntatie in de late namiddag en avond.
• Agitatie: Prikkelbaarheid en onrust.
• Stemmingswisselingen: Snel wisselende emoties, zoals frustratie of boosheid.
• Vermoeidheid: Zowel mentaal als fysiek uitgeput raken.
• Slaapproblemen: Moeite met inslapen of doorslapen.
• Rusteloosheid: Onrustig gedrag, zoals rondlopen of dwalen.
• Hallucinaties: Dingen zien of horen die er niet zijn.
• Paranoia: Angst of achterdocht tegenover anderen.
• Verzet tegen zorg: Weigeren van hulp of verzorging.
• Agressie: Verbaal of fysiek gewelddadig gedrag.
• Desoriëntatie: Niet weten waar men is of wie men om zich heen heeft.
• Angstaanvallen: Plotselinge, intense gevoelens van angst.
• Verhoogde prikkelgevoeligheid: Overreageren op geluiden, lichten of bewegingen.
• Depressie: Somberheid of lusteloosheid tijdens de late namiddag of avond.
• Verward taalgebruik: Moeite met helder spreken of woorden vinden.
• Spanning in spieren: Lichamelijke tekenen van stress, zoals spierspanning of beven.
• Onvermogen om beslissingen te nemen: Moeite met eenvoudige keuzes of handelingen.
• Sociale terugtrekking: Vermijden van contact met anderen.
• Verminderde eetlust: Afname van interesse in voedsel tijdens deze perioden.

Oorzaken van het sundowning-syndroom

Mogelijke oorzaken van het sundowning-syndroom zijn:

• Verstoord circadiaans ritme: Het natuurlijke slaap-waakritme raakt ontregeld, wat je kunt merken aan het gedrag van de persoon.
• Verminderde melatonineproductie: Je kunt merken dat ouderen minder van dit hormoon aanmaken, wat de symptomen kan verergeren.
• Serotoninetekorten: Dit kan leiden tot agressie en verdere verstoringen in het ritme van de persoon.

Risicofactoren

Risicofactoren waar je rekening mee moet houden zijn:

• Neurologische aandoeningen zoals de ziekte van Alzheimer en de ziekte van Parkinson.
• Angststoornissen of depressie.
• Genetische factoren, zoals het ApoE4-gen dat een rol speelt bij Alzheimer.

Meestal komt sundowning voor in de middelste stadia van dementie. Je zult merken dat de symptomen vaak minder worden naarmate de ziekte voortschrijdt. Toch kan het syndroom grote impact hebben, zowel voor de persoon zelf als voor de zorgverleners. Dit als gevolg van versnelde cognitieve achteruitgang en toenemende stress.

Onderzoek en diagnose

Symptomen herkennen

Het sundowning-syndroom herken je aan acute mentale verwardheid en gedragsveranderingen. Deze symptomen treden vooral  in de late namiddag en avond op. Het beeld lijkt vaak op die van delirium, depressie of dementie. Het verschil is dat de symptomen vooral toenemen als het natuurlijke licht afneemt en de omgeving donkerder wordt.

Diagnostisch proces

De diagnose stel je klinisch. Dit doet de arts door goed te observeren en andere mogelijke oorzaken van de symptomen uit te sluiten. Hierbij wordt gekeken naar de medische voorgeschiedenis en de momenten waarop de symptomen zich voordoen. Andere oorzaken, zoals infecties of bijwerkingen van medicijnen, moeten worden uitgesloten voordat de arts sundowning vaststelt.

Onderzoeken

Er zijn geen specifieke tests voor sundowning, maar je kunt wel verschillende onderzoeken doen om andere oorzaken uit te sluiten:

• Bloedonderzoek om te checken op infecties, problemen met de elektrolyten of andere metabole afwijkingen die verwarring kunnen veroorzaken.
• Neuropsychologische testen om cognitieve functies te meten en dementie te bevestigen of uit te sluiten.
• Beeldvorming van de hersenen (zoals een MRI of CT-scan) om te kijken of er structurele afwijkingen in de hersenen zijn.

Belang van uitsluiting

Aangezien sundowning gemakkelijk te verwarren is met andere aandoeningen zoals delirium, moet je goed kijken naar mogelijke andere oorzaken van de verwardheid. Pas als de arts deze uitsluit en het patroon van toenemende symptomen in de avond duidelijk wordt, kun de diagnose sundowning met zekerheid gesteld worden.

Behandelingsopties voor sundowning-syndroom

Omgevingsaanpassingen

Niet-farmacologische interventies vormen een veilige manier om sundowning te beheersen bij mensen die gevoelig zijn voor medicijnen. Activiteiten die zijn afgestemd op de interesses en achtergrond van de persoon zijn uiterst zinvol teneinde agitatie en gedragsproblemen te verminderen.

• Muziektherapie: Door live muziek, samen zingen of het bespelen van instrumenten, kun je agressie en agitatie verminderen.
• Aromatherapie: Geuren zoals lavendel kunnen helpen om rusteloosheid te verminderen.
• Activiteiten op maat: Door activiteiten te kiezen die aansluiten bij de geschiedenis en interesses van de persoon, kun je verwarring en onrust beperken.

Regelmatige en kwalitatieve slaap

Sundowning wordt sterk beïnvloed door een verstoord slaap-waakritme. Goede slaapkwaliteit kan helpen om sundowning te verminderen en de algehele gezondheid te verbeteren. Slaapstoornissen kunnen de ontstekingsprocessen in het lichaam verergeren, wat de progressie van dementie kan versnellen.

Tips voor betere slaap:

• Houd een vast slaapritme aan.
• Zorg voor een comfortabele en rustige slaapomgeving.
• Vermijd cafeïne, alcohol en zware maaltijden vlak voor het slapengaan.
• Verminder lichtblootstelling ‘s avonds en zorg voor voldoende daglicht in de ochtend.
• Stimuleer dagelijkse fysieke activiteit, zoals wandelen.
• Speel zachte muziek voor het slapengaan om ontspanning te bevorderen.

Mentale toestand en comorbiditeiten

Mensen met Alzheimer geven vaak minder pijn aan, wat kan bijdragen aan sundowning. Het is belangrijk om eventuele bijkomende problemen, zoals onbehandelde pijn, verveling, sociale isolatie of depressie, aan te pakken. Door nauw contact en observatie kun je deze problemen tijdig signaleren en voorkomen dat ze sundowning verergeren.

Medicijnen

Melatonine en melatonine-agonisten

Melatonine wordt vaak gebruikt om de slaap te verbeteren en het circadiane ritme te herstellen bij mensen met dementie. Het kan ook beschermen tegen de schadelijke effecten van amyloïde-beta en de symptomen van sundowning verminderen.

• Melatonine: Het gebruik van melatonine kan helpen om de slaapkwaliteit te verbeteren en sundowning te verminderen, al is meer onderzoek nodig om de effectiviteit verder te bevestigen.
• Melatonine-agonisten: Ramelteon (Rozerem), een melatonine-agonist, heeft in enkele gevallen geholpen om het slaapritme te herstellen en sundowning te verminderen, vooral in combinatie met andere medicijnen zoals antipsychotica.

Andere medicijnen

Sommige medicijnen tegen Alzheimer, zoals cholinesteraseremmers (bijv. Donepezil, Rivastigmine) en NMDAR-antagonisten (bijv. Memantine), kunnen een positief effect hebben op sundowning, maar het bewijs is nog beperkt. Donepezil heeft in sommige gevallen cognitieve voordelen laten zien, wat kan helpen bij het verminderen van sundowning.

Om sundowning effectief te behandelen, is een combinatie van omgevingsaanpassingen, het bevorderen van goede slaap, het aanpakken van mentale gezondheid en het zorgvuldig gebruik van medicijnen vaak de beste aanpak.

10 tips

Hier zijn 10 tips om de nadelige effecten van sundowning te voorkomen of te verminderen:

Zorg voor een vaste structuur

Houd een regelmatig dagritme aan om stress en verwarring bij je naaste te verminderen. Probeer veranderingen in de routine geleidelijk door te voeren en beperk onverwachte aanpassingen.

Optimaliseer de verlichting

Verhoog het lichtniveau in de avond om verwarring tegen te gaan. Overweeg lichttherapie, een waaklicht in de ochtend, en zorg voor zichtbare kalenders en klokken om oriëntatie te verbeteren.

Blijf actief gedurende de dag

Bevorder lichamelijke activiteit overdag, zoals wandelen of lichte oefeningen, om een betere nachtrust te ondersteunen en de kans op sundowning te verkleinen.

Pas eetgewoonten aan

Laat je naaste kleinere, lichte maaltijden eten in de avond en vermijd cafeïne en alcohol na de middag om rusteloosheid ’s nachts te voorkomen.

Minimaliseer stress

Vermijd stressvolle situaties in de avonduren en focus op kalmerende activiteiten zoals het luisteren naar zachte muziek in plaats van uitdagende taken.

Zorg voor comfort en vertrouwdheid

Omring je naaste met vertrouwde voorwerpen en herinneringen, vooral in nieuwe omgevingen. Denk aan hun favoriete deken of foto’s om een gevoel van veiligheid te bieden.

Observeer gedrag en triggers

Houd een dagboek bij om te ontdekken welke situaties sundowning uitlokken, zodat je deze kunt vermijden en een rustiger omgeving kunt creëren.

Zorg goed voor jezelf

Als verzorger is het belangrijk om voldoende rust te nemen, gezond te eten en te bewegen, zodat je uitgerust blijft. Vraag anderen om hulp en neem tijd voor jezelf.

Beperk dutjes overdag

Te veel dutjes overdag kunnen de slaap-waakcyclus verstoren, waardoor de kans op sundowning toeneemt. Probeer je naaste overdag bezig te houden en moedig korte, gestructureerde dutjes aan om de nachtrust niet te verstoren.

Creëer een rustige slaapomgeving

Zorg voor een comfortabele en rustige slaapkamer die bevorderlijk is voor een goede nachtrust. Minimaliseer geluiden en storende factoren, gebruik verduisterende gordijnen, en houd de kamer op een aangename temperatuur om de slaapkwaliteit te verbeteren.

Prognose van het sundowning-syndroom

De prognose van het sundowning-syndroom verschilt per persoon. Het hangt af van de ernst van de dementie en de effectiviteit van de behandeling. Sundowning komt vaak voor bij Alzheimer en verloopt meestal chronisch en progressief.

Langetermijnprognose

Bij mensen met dementie zal sundowning vaak erger worden. Naarmate de dementie vordert, worden de symptomen, zoals verwarring en onrust, frequenter en intenser. Dit heeft een negatieve invloed op de levenskwaliteit van zowel de patiënt als de zorgverleners. De zorgbelasting kan zwaarder worden, waardoor meer ondersteuning nodig is.

Beheersbaarheid

Sundowning kan niet worden genezen, maar de symptomen kunnen gelukkig wel worden beheerst. Omgevingsaanpassingen, medicatie en een vaste routine bieden vaak soelaas. Vroegtijdige en consistente maatregelen verminderen de impact. Triggers zoals stress, veranderingen in de omgeving of vermoeidheid kun je proberen te vermijden.

Invloed op de levenskwaliteit

Een goede aanpak van sundowning kan de levenskwaliteit van de patiënt aanzienlijk verbeteren. Door een rustige omgeving te creëren en activiteiten aan te bieden die passen bij de patiënt, kun je symptomen verminderen. Dit zorgt voor meer rust en comfort.

Toekomstperspectieven

Op lange termijn blijft de prognose ongunstig bij progressieve aandoeningen zoals Alzheimer. Naarmate de ziekte vordert, wordt sundowning moeilijker te beheersen. Dit kan leiden tot de noodzaak van intensievere zorg of opname in een zorginstelling. Sundowning maakt het voor verzorgers steeds zwaarder om thuiszorg vol te houden.

Reacties en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over het sundowning-syndroom, of tips geven. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.