Hypofyseadenoom: symptomen, oorzaak en behandeling

Last Updated on 4 februari 2025 by M.G. Sulman

Een hypofyseadenoom is een gezwel in de hypofyse, een klein orgaan dat onderaan de hersenen hangt. Hypofyseadenomen zijn de op drie na meest voorkomende tumoren in het hoofd, na gliomen, meningeomen en schwannomen. De meeste van deze tumoren zijn goedaardig en groeien langzaam. Ze komen vaak voor bij mensen in hun dertiger of veertiger jaren, maar kunnen ook bij kinderen voorkomen. Gelukkig kunnen de meeste hypofyseadenomen succesvol behandeld worden. Deze tumoren kunnen verschillen in grootte en gedrag. Sommige produceren hormonen, wat ze ‘functionerende adenomen’ maakt, terwijl anderen dat niet doen en die worden dan ook ‘niet-functionerende adenomen’ genoemd. In het algemeen kunnen de meeste hypofysetumoren goed behandeld worden.

Wat is een hypofyseadenoom?

Een hypofyseadenoom is een goedaardige tumor die groeit in de hypofyse, een hormoonklier onder de hersenen. Via de productie van hormonen reguleert deze klier belangrijke lichaamsfuncties. Hypofyseadenomen zijn de vierde meest voorkomende tumor in het hoofd en ontstaan uit de hypofyse.

De tumoren kunnen verschillen in grootte, waarbij kleine tumoren ‘microadenomen’ worden genoemd (minder dan 1 centimeter) en grotere tumoren ‘macroadenomen’ (groter dan 1 centimeter). Sommige van deze tumoren produceren ook een overmaat aan hormonen, wat leidt tot hormonale onbalans en daaruit vloeien weer allerlei klachten voort.

Ofschoon de exacte oorzaak anno 2025 onbekend is, spelen genetische factoren en hormonale onevenwichtigheden waarschijnlijk een rol. Bepaalde hypofyseadenomen kunnen ook verband houden met genetische aandoeningen zoals multipele endocriene neoplasie type 1 (MEN1) of het Carney-complex. Bij het Carney complex kun je goedaardige gezwellen in het hart, de huid en het hormoonstelsel krijgen.

Wie krijgt het?

Hypofyseadenomen kunnen bij mensen van elke leeftijd voorkomen, maar ze komen vaker voor bij mensen tussen de dertig en veertig jaar oud. Bovendien hebben vrouwen een grotere kans op het ontwikkelen van hypofyseadenomen dan mannen.

Vóórkomen

Hypofyseadenomen vormen ongeveer 10% tot 15% van alle tumoren in de schedel. Ongeveer 77 op de 100.000 mensen hebben een hypofyseadenoom, maar mogelijk ligt dat aantal veel hoger. Veel mensen met een hypofyseadenoom, vooral de kleine (microadenoom), vertonen geen symptomen en worden vaak niet ontdekt.

Symptomen van een hypofyseadenoom

De symptomen van een hypofyseadenoom kunnen variëren, afhankelijk van een paar factoren:

• Grootte en massa-effect: Als het groot genoeg is, kan het druk uitoefenen op de hypofyse of nabijgelegen structuren, hetgeen leidt tot symptomen.
• Hormoonafscheiding: Als het een hormoonproducerend adenoom is, kunnen symptomen afhangen van het type hormoon dat het afscheidt.

Hier zijn enkele veelvoorkomende symptomen:

• Zichtproblemen: Bij grote adenomen kan het adenoom op de oogzenuw drukken, hetgeen leidt tot klachten aan het gezichtsvermogen, zoals wazig zien of dubbelzien.
• Hoofdpijn: Mensen met een hypofyseadenoom melden vaak dat ze last hebben van hoofdpijn, mogelijk als gevolg van druk op nabijgelegen weefsels.
• Hormonaal tekort: Grote adenomen kunnen de hypofyse beschadigen en leiden tot tekorten aan bepaalde hormonen, met verschillende symptomen als gevolg:
  • LH- en FSH-tekort kan leiden tot hypogonadisme, met symptomen zoals opvliegers, erectiestoornissen en verminderd libido.
  • TSH-tekort kan hypothyreoïdie veroorzaken, met symptomen zoals vermoeidheid, trage hartslag en droge huid.
  • ACTH-tekort kan leiden tot bijnierinsufficiëntie, met symptomen zoals lage bloeddruk en misselijkheid.
  • GH-tekort kan vermoeidheid en verminderde spiermassa veroorzaken, vooral bij volwassenen.

Veel mensen met een hypofyseadenoom, vooral als deze klein is, vertonen geen symptomen. In dat geval is de kans groot dat deze ook nooit ontdekt wordt.

Soorten

Er zijn verschillende soorten hypofyseadenomen, die worden ingedeeld op basis van grootte, gedrag en de hormonen die ze produceren. De belangrijkste typen zijn:

• Prolactinomen: Produceren overmatig prolactinehormoon.
• Groeihormoon-afscheidende adenomen: Produceren te veel groeihormoon.
• ACTH-producerend adenoom: Produceren overmatig adrenocorticotroop hormoon.
• Niet-functionerende adenomen: Produceren geen overmatige hormonen, maar vanwege hun grootte of locatie kunnen ze toch klachten veroorzaken.

Ontstaansmechanisme

Je kent het misschien wel: iemand die altijd moe is, last heeft van rare stemmingswisselingen of ineens een groeispurt doormaakt terwijl die al volwassen is. Klinkt als een slechte dag of een midlifecrisis, maar soms zit er iets heel anders achter. Enter: het hypofyseadenoom.

Dit kleine, maar o zo stiekeme goedaardige gezwel in de hypofyse kan je hele hormonale huishouden op z’n kop zetten. Maar hoe ontstaat zo’n adenoom eigenlijk? Wat gebeurt er op celniveau dat ervoor zorgt dat je schildklier ineens op hol slaat of je cortisollevels door het dak schieten? Tijd om de pathofysiologie in te duiken.

Het begin van de chaos: waarom gaat een cel zich misdragen?

Laten we even een beeld schetsen. De hypofyse, dat kleine bolletje aan de onderkant van je hersenen, is de dirigent van je hormoonorkest. Het geeft signalen aan schildklier, bijnieren, geslachtsorganen—noem maar op. Maar soms gaat er iets mis in die regiekamer. Eén cel in de hypofyse besluit dat de regels niet voor hem gelden en begint als een bezetene te delen. En voor je het weet, ontstaat er een adenoom: een klompje cellen dat te veel van een bepaald hormoon aanmaakt of juist de hele boel blokkeert.

Maar waarom gebeurt dit? Daar zijn een paar verdachten in het spel.

1. Genetische mutaties – Sommige genen die normaal de celdeling controleren, zoals het MEN1-gen (gekend van het Multiple Endocriene Neoplasie-syndroom), raken beschadigd. Daardoor verliest de cel zijn rem en deelt hij zich ongecontroleerd.
2. Problemen met groeifactoren – Groeifactoren zoals TGF-β en EGF bepalen of een cel zich gaat vermenigvuldigen of netjes zijn plek houdt. Als dit signaal verstoord raakt, kan een cel doorschieten en een adenoom vormen.
3. Veranderde hormonale signalen – De hypothalamus, die boven de hypofyse ligt en als een soort CEO functioneert, geeft hormonen af die de hypofyse sturen. Als die signalen overactief zijn (denk aan overproductie van TRH bij hypothyreoïdie), kan dat de hypofyse aanzetten tot extra groei.

Het is dus geen kwestie van pech alleen, maar eerder een samenspel van genetische en hormonale triggers.

Van klein bultje naar hormonale chaos

Een hypofyseadenoom begint vaak als een kleine groep cellen die net iets te enthousiast groeit. Maar het probleem is niet zozeer de grootte—het is wat het adenoom doet. Er zijn twee soorten:

1. Functionele adenomen – Deze produceren te veel van een bepaald hormoon, met alle gevolgen van dien.
2. Niet-functionele adenomen – Die groeien wel, maar produceren geen hormonen. Ze veroorzaken vooral problemen doordat ze op omliggende structuren drukken, zoals de oogzenuw of het normale hypofyseweefsel.

Bij functionele adenomen ligt het eraan welke cellen ontsporen. Een paar voorbeelden:

• Prolactinoom (te veel prolactine): Kan zorgen voor melkproductie bij mannen en vrouwen, verminderde vruchtbaarheid en libidoverlies.
• ACTH-producerend adenoom: Zet de bijnieren aan om cortisol te produceren → leidt tot de ziekte van Cushing, met vetophoping in gezicht en romp, dunne huid en zwakke spieren.
• GH-producerend adenoom: Maakt groeihormoon → acromegalie bij volwassenen (grotere handen, voeten, gelaatstrekken) of gigantisme bij kinderen.

Niet-functionele adenomen blijven lang onder de radar en laten zich vaak pas zien als ze groot genoeg zijn om op de oogzenuw te drukken, met wazig zicht of tunnelvisie als gevolg.

Wat doet de omgeving?

Een adenoom groeit niet in isolatie. De omgeving speelt een grote rol in hoe het zich gedraagt.

• Hypofyseweefsel: De gezonde cellen proberen vaak nog compensatiegedrag te vertonen. Als een adenoom bijvoorbeeld te veel ACTH produceert, zal de hypothalamus proberen minder CRH af te geven om de boel te remmen. Maar bij een groot adenoom is dat dweilen met de kraan open.
• De bloedtoevoer: De hypofyse krijgt zijn bloed via een complex netwerk (het portale hypofysevaatsysteem). Als een adenoom groter wordt, kan het de doorbloeding verstoren en het normale hypofyseweefsel beschadigen, wat weer andere hormonale tekorten veroorzaakt.
• De schedel als limiet: De hypofyse zit ingeklemd in het Turkse zadel (een botstructuur in de schedel). Dat betekent dat een adenoom niet eindeloos kan groeien zonder problemen te geven. Dit is waarom grotere adenomen vaak hoofdpijn en gezichtsverlies veroorzaken.

Hoe eindigt het verhaal?

Soms blijft een adenoom klein en rustig, maar als het actief hormonen produceert of op omliggende structuren drukt, dan moet er ingegrepen worden. Behandeling hangt af van de soort en de ernst:

• Medicatie: Voor prolactinomen werkt dopamine-agonist bromocriptine goed. Dit remt de overproductie van prolactine.
• Chirurgie: Transsfenoïdale operatie (via de neus) is vaak de eerste keuze bij grote adenomen.
• Radiotherapie: Als een adenoom na chirurgie blijft groeien, kan bestraling helpen om de celdeling te stoppen.

Het blijft een ingewikkeld spel tussen groei, hormonen en de invloed van de omgeving. En zoals altijd geldt: hoe eerder je het ontdekt, hoe beter de uitkomst.

Oorzaak van hypofyseadenomen

De meeste hypofyseadenomen ontstaan vanzelf, wat betekent dat ze niet erfelijk zijn. Er zijn wel enkele gevallen bekend van familiale hypofysetumoren, waarbij er een erfelijke aanleg is voor het ontwikkelen van hypofyseadenomen. Deze situaties zijn echter niet heel gebruikelijk. In families waar dit voorkomt, zien we vaak dat gigantisme of een vroege vorm van acromegalie vaker optreedt. Acromegalie is een zeldzame aandoening waarbij te veel groeihormoon wordt geproduceerd, vaak als gevolg van een goedaardige hypofysetumor.

Er is ook een zeldzame aandoening genaamd meervoudige endocriene neoplasie type 1 (MEN 1). Het MEN1-syndroom is een zeldzame erfelijke ziekte  die wordt gekenmerkt door gelijktijdige tumoren in de hypofyse, alvleesklier en bijschildklieren. Ongeveer 25 procent van de patiënten met MEN 1 ontwikkelt hypofyseadenomen.

Onderzoek en diagnose

de arts kan bepalen of je een hypofyseadenoom hebt op basis van de symptomen die je ervaart, samen met:

• resultaten van laboratoriumtests (bloedonderzoek en urineonderzoek)
• een MRI-scan (magnetische resonantie beeldvorming) van de hypofyse

Behandeling van hypofysetumoren

Behandeling van hypofysetumoren kan bestaan uit:

Operatie

• Transsfenoïdale benadering, via de neusholte met microchirurgie of endoscopie, vaak voor kleine “functionele” adenomen en de meeste macroadenomen.
• Transcraniële benadering (craniotomie) voor grote en invasieve tumoren.

Bestralingstherapie (radiotherapie)

• Standaard externe radiotherapie met fotonen.
• Behandeling met protonenbundels voor gerichtere straling.
• Stereotactische radiochirurgie (Gamma Knife, Novalis BrainLab, en CyberKnife) voor gerichte bestraling.

Medicamenteuze behandeling

• Voor prolactinomen: bromocriptine of cabergoline om de prolactinespiegel te normaliseren.
• Voor groeihormoon-afscheidende tumoren: ocreotide, lanreotide, cabergoline, bromocriptine, en pegvisomant.
• Voor ACTH-producerende tumoren: ketoconazol, mitotaan, metyrapon, en mifepriston.

Vroegtijdige interventie biedt de beste kans op genezing of controle van de tumor en de bijbehorende symptomen.

Prognose

De prognose van een hypofyseadenoom hangt af van de grootte en het type dat je hebt. Als de behandeling succesvol is, kun je doorgaans terugkeren naar een gezond leven. Doch in sommige gevallen zal je levenslang hormoongeneesmiddelen moeten gebruiken.

Het kan zijn dat het adenoom terugkomt, wat bij ongeveer 18% van de mensen met niet-functionerende adenomen en 25% met prolactinomen gebeurt. Als het adenoom klein is en geen symptomen veroorzaakt, kun je er in principe mee leven, maar als het groeit of symptomen veroorzaakt, is behandeling vaak noodzakelijk, vooral bij grote of functionerende adenomen die invloed kunnen hebben op je gezondheid en levenskwaliteit.

Complicaties

Onbehandelde hypofyseadenomen, vooral de grotere macroadenomen en de hormoonuitscheidende adenomen, kunnen ernstige gezondheidsproblemen veroorzaken. Complicaties variëren afhankelijk van het type hormoon dat door het adenoom wordt uitgescheiden. Een zeldzame maar ernstige complicatie is hypofyse-apoplexie. Dit is een plotseling optredend of subacuut incident waarbij een bloeding of acute ischemie in het adenoom plaatsvindt. Symptomen kunnen zijn: ernstige hoofdpijn, verlamming van oogspieren, verlies van zicht en persoonlijkheidsveranderingen.

Preventie

Helaas is er geen manier om de ontwikkeling van een hypofyse-adenoom te voorkomen, omdat de meeste gevallen willekeurig optreden. Er zijn wel zeldzame genetische aandoeningen die ermee geassocieerd worden, dus als een eerstegraads familielid deze aandoening heeft, kan genetisch onderzoek en regelmatig bloedonderzoek naar hypofysehormonen worden overwogen om vroegtijdig op te sporen en in te grijpen als dat nodig is.

Reacties en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over een hypofyseadenoom, of tips geven. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.