Last Updated on 28 augustus 2023 by M.G. Sulman
Extrapiramidale bijwerkingen zijn een groep symptomen die kunnen optreden bij mensen die antipsychotica gebruiken. Dat zijn medicijnen tegen psychose. Extrapiramidale symptomen zijn onder meer het onvermogen om stil te zitten, onwillekeurige spiercontracties, trillingen, stijve spieren en onwillekeurige gezichtsbewegingen. Ze worden vaker veroorzaakt door zogenaamde ‘klassieke antipsychotica’, maar kunnen bij elk type antipsychoticum voorkomen. Antidepressiva en andere medicijnen kunnen soms ook extrapiramidale bijwerkingen veroorzaken. Hinderlijkste extrapiramidale bijwerkingen leiden vaak tot medicatieontrouw. De behandeling van dergelijke klachten start, indien mogelijk, met het staken of verlagen van de dosering van het antipsychoticum.1Ned Tijdschr Geneeskd. 2002;146:110-4
Wat zijn extrapiramidale symptomen en bijwerkingen?
Extrapyramidale symptomen zijn symptomen die worden geassocieerd met het extrapyramidale systeem van de hersenschors van de hersenen en die lijken op de symptomen die voorkomen bij de ziekte van Parkinson. Het extrapiramidale systeem bestaat uit gebieden in de grote hersenen, kleine hersenen en de hersenstam en het werkt samen met het piramidale systeem om skeletspierbewegingen mogelijk te maken. Indien dergelijke symptomen worden veroorzaakt door medicijnen worden ze ‘extrapyramidale bijwerkingen’ genoemd.
Extrapyramidale symptomen kunnen acuut (kortdurend) of chronisch (langdurig) zijn.
De symptomen bestaan uit bewegingsstoornissen zoals dystonie (voortdurende spasmen en spiercontracties), akathisie (die zich kan uiten als motorische rusteloosheid), parkinsonisme met kenmerkende symptomen zoals stijfheid, bradykinesie (traagheid van beweging), beven of tremor (herhaalde, kort op elkaar schokkende bewegingen van één of meerdere lichaamsdelen) en tardieve dyskinesie (onregelmatige, schokkerige bewegingen).
Wat zijn extrapiramidale symptomen?
Extrapiramidale symptomen kunnen zowel bij volwassenen als kinderen voorkomen en kunnen variëren in ernst.
Vroege symptomen kunnen kort nadat je met een medicatie begint, optreden. Ze verschijnen vaak enkele uren na inname van de eerste dosis, maar kunnen in feite op elk moment binnen de eerste paar weken optreden.
Het tijdstip dat de klachten zich manifesteren kan afhangen van de specifieke bijwerking. Vertraagde symptomen – dat zijn symptomen die later de kop opsteken – kunnen optreden nadat je de medicatie al enige tijd hebt ingenomen.
Acathisie
Acathisie duidt op innerlijke onrust en karakteristieke bewegingen van de benen.2Ned Tijdschr Geneeskd. 2002;146:110-4 Bij acathisie voel je je mogelijk erg rusteloos of gespannen en heb je constant de drang om te bewegen. Het kan zijn dat je merkt dat heen en weer lopen, met je benen schudden, wiegen op je voeten of over je gezicht wrijven helpt om de rusteloosheid te verminderen.
Onderzoek suggereert dat het risico op acathisie toeneemt bij hogere doseringen van de medicatie. Ergens tussen de 5 en 36 procent van de mensen die antipsychotica gebruiken, kan acathisie ontwikkelen.
Sommige medicijnen, waaronder bètablokkers, kunnen helpen om symptomen te verlichten. Het verlagen van de dosis antipsychotica kan ook tverbetering van de klachten geven.
Acute dystonie
Bij acute dystonie zijn er abnormale houdingen of spasmen van de spieren van hoofd, hals, ledematen of romp.3Ned Tijdschr Geneeskd. 1997;141:1471-4 Het gaat om onvrijwillige spiercontracties. Deze bewegingen zijn vaak repetitief en kunnen bestaan uit oogknipperen, draaien van het hoofd, uitsteken van de tong en uitrekken van de nek.
Ergens tussen de 25 en 40 procent van de mensen die antipsychotica gebruiken, ervaart acute dystonie. Het komt vaker voor bij kinderen en jongvolwassenen.
Het begint meestal binnen 48 uur nadat je met het innemen van een antipsychoticum bent begonnen, maar verbetert vaak gaandeweg de behandeling. Het verlagen van de dosis antipsychotica kan helpen. Dystonische reacties kunnen ook worden behandeld met bijvoorbeeld medicijnen die symptomen van de ziekte van Parkinson behandelen.
Parkinsonisme
Parkinsonisme beschrijft symptomen die lijken op die van de ziekte van Parkinson. Het meest voorkomende symptoom is stijve spieren in je ledematen. Je kunt ook een trilling hebben, verhoogde speekselvloed, langzame bewegingen of veranderingen in je houding of loop.
Tussen de 20 en 40 procent van de mensen die antipsychotica gebruiken, ontwikkelen Parkinson-achtige symptomen. Ze beginnen meestal geleidelijk, vaak enkele dagen nadat je begint met het innemen van het antipsychoticum. Je dosis kan van invloed zijn op het al dan niet ontwikkelen van deze bijwerking.
De symptomen variëren in ernst, maar ze kunnen de beweging en functie beïnvloeden. Ze kunnen uiteindelijk vanzelf verdwijnen, maar ze kunnen ook behandeld worden.
De behandeling omvat over het algemeen het verlagen van de dosis of het proberen van een ander antipsychoticum. Medicijnen die worden gebruikt om symptomen van de ziekte van Parkinson te behandelen, kunnen ook helpen.
Maligne neurolepticasyndroom (MNS)
Maligne neurolepticasyndroom (afkorting MNS) is een zeer zeldzame maar uitermate ernstige bijwerking van antipsychotica of van metoclopramide (Primperan), een anti-emeticum oftewel een anti-misselijkheidsmiddel. Deze reactie is zeldzaam doch zeer ernstig.4Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150:2517-20
Over het algemeen zijn de eerste tekenen stijve spieren en koorts, gevolgd door slaperigheid of verwardheid Je kunt ook epileptische aanvallen ervaren en je zenuwstelsel kan worden aangetast. Symptomen verschijnen meestal onmiddellijk, vaak enkele uren nadat je begint met het innemen van het antipsychoticum.
Dit syndroom kan leiden tot coma, nierfalen en overlijden. De behandeling bestaat uit het onmiddellijk stoppen met het antipsychoticum en het bieden van ondersteunende medische zorg. Met tijdige medische zorg is volledig herstel meestal mogelijk, maar dit kan twee weken of langer duren.
Tardieve dyskinesie
Tardieve dyskinesie is een extrapiramidaal symptoom dat laat optreedt. Kenmerken zijn:
- herhaaldelijk smakken
- kauwbewegingen maken
- problemen met slikken
- wenkbrauwen optrekken
- wegdraaien van de ogen
- wangen opblazen
- lippen smakken
- grimassen5Wikimedia. Tardieve dyskinesie. https://nl.wikipedia.org/wiki/Tardieve_dyskinesie (ingezien op 28-8-2023)
Je kunt ook veranderingen in looppatroon ervaren, schokkerige bewegingen van ledematen of schouderophalen.
Het ontwikkelt zich meestal pas nadat je het medicijn zes maanden of langer hebt ingenomen. Symptomen kunnen aanhouden ondanks behandeling ervan. Vrouwen hebben meer kans op deze bijwerking. Leeftijd en diabetes kunnen het risico verhogen.
De behandeling omvat stoppen met het medicijn, het verlagen van de dosis of overschakelen naar een ander medicijn. Clozapine kan bijvoorbeeld helpen om de symptomen van tardieve dyskinesie te verlichten.
Oorzaak van extrapiramidale bijwerkingen
Onderliggend ontstaansmechanisme
Het extrapiramidale systeem in je hersenen regelt beweging en coördinatie via de basale ganglia. Antipsychotica verminderen symptomen door dopaminereceptoren te blokkeren, wat de dopaminelevering aan de basale ganglia kan verstoren en leiden tot extrapiramidale symptomen.
Antipsychotica van de eerste generatie veroorzaken vaak extrapiramidale symptomen. Bij antipsychotica van de tweede generatie treden de bijwerkingen doorgaans in mindere mate op. Deze medicijnen hebben minder affiniteit voor dopaminereceptoren en binden losjes en blokkeren sommige serotoninereceptoren.6Healthline. Understanding Extrapyramidal Symptoms and the Medications That Cause Them. https://www.healthline.com/health/symptom/extrapyramidal-symptoms (ingezien op 28-8-2023)[/mfnn]
Antipsychotica van de eerste generatie
Antipsychotica van de tweede generatie
Onderzoek en diagnose
Wanneer je bijwerkingen ervarat van de medicijnen die je voorgeschrecven krijgt, is het belangrijk om dit te bespreken met de behandelend arts (psychiater). De arts kan informeren naar de specifieke symptomen die jij of anderen bij jou waarnemen Hij kan ook vragen stellen over wanneer jij of je dierbaren de symptomen voor het eerst opmerkten. De arts wil er zeker van zijn dat deze symptomen niet aanwezig waren voordat je met uw antipsychotische medicatie begon.
In de differentiaaldiagnose staan in het bijzonder psychotische agitatie en ‘restless legs’ (rustelozebenensyndroom).6Ned Tijdschr Geneeskd. 2002;146:110-4
Behandeling van extrapiramidale bijwerkingen
Extrapiramidale symptomen veroorzaakt door medicatie worden meestal niet afzonderlijk behandeld. In plaats daarvan kan de arts een lagere dosis of een geheel ander medicijn proberen.
In sommige gevallen kan een arts lipofiele bètablokkers, benzodiazepinen of anticholinergica voorschrijven om de bijwerkingen van antipsychotische medicijnen te verminderen.
Reacties en ervaringen
Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over extrapyramidale symptomen of bijwerkingen. Of tips geven. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.
