Cirkel van gedragsverandering van Prochaska & Diclemente

Last Updated on 1 februari 2024 by M.G. Sulman

Het transtheoretische model (TTM) van Prochaska en DiClemente beschrijft het proces van gedragsverandering in een zestal overzichtelijke stappen, die samen een cirkel vormen. Deze staat bekend als de cirkel van gedragsverandering van Prochaska & Diclemente, ook wel de motivatiecirkel genoemd. Dit model wordt vaak gebruikt in de gezondheidszorg, therapeutische settings, forensische settings (zoals de reclassering) en gedragswetenschappen, teneinde te begrijpen hoe mensen tot gedragsverandering komen en hun gedrag veranderen. Dit model is één van de pijlers van de methode van motiverende gespreksvoering, ook wel bekend als Motivational Interviewing (MI). MI is een gespreksstijl die gericht is op het versterken van een persoon zijn eigen motivatie en self-efficacy (zelfeffectiviteit) om gedragsverandering te bewerkstelligen. Door te begrijpen in welke fase van het veranderingsproces een persoon zich bevindt, kan een therapeut, gezondheidswerker, maatschappelijk werker of reclasseringswerker gebruik maken van MI om de persoon te helpen zijn eigen motivatie en enthousiasme voor verandering te versterken, en de stappen te nemen die nodig zijn om het gewenste gedrag te bereiken.

De cirkel van gedragsverandering / Bron: Martin Sulman

Wie zijn prochaska en diclemente?

Prochaska en DiClemente zijn twee Amerikaanse psychologen die bekend staan om hun onderzoek naar gedragsverandering. James O. Prochaska is professor aan de Universiteit van Rhode Island en een expert op het gebied van gedragsverandering, terwijl Carlo C. DiClemente een emeritus professor aan de Universiteit van Maryland, Baltimore County is en een expert op het gebied van verslaving en gedragsverandering. Samen hebben ze het Transtheoretisch model van verandering (TTM) ontwikkeld, in Nederland beter bekend als de ‘cirkel van gedragsverandering’. Dit model beschrijft hoe mensen gedrag veranderen en hoe zij zich ontwikkelen van onbewust onwillig tot veranderingsbereidheid en ze uiteindelijk tot ander gedrag komen Dit model is nog steeds een belangrijk referentiekader voor veel gedragswetenschappers, therapeuten, maatschappelijk werkers, reclasseringswerkers en gezondheidswerkers.

Uitleg cirkel van gedragsverandering van prochaska en diclemente

In vogelvlucht

De cirkel van gedragsverandering van Prochaska en DiClemente is een model dat beschrijft hoe mensen gedrag veranderen. Het model bestaat uit zes stadia:

  • Voorbeschouwing (precontemplatie): de persoon is zich niet bewust van het probleem of de noodzaak om te veranderen.
  • Overpeinzing (contemplatie): de persoon begint zich bewust te worden van het probleem en overweegt te veranderen.
  • Besluitvorming (voorbereiding): de persoon begint actief te plannen om te veranderen.
  • Actie: de persoon neemt actie om te veranderen.
  • Volhouden of consolidatie: de persoon onderhoudt het nieuwe gedrag en probeert het in stand te houden.
  • Terugval: de persoon kan terugvallen in oude gewoonten.

Het model suggereert dat mensen niet noodzakelijkerwijs lineair door de stadia gaan, maar kunnen terugvallen naar een eerder stadium en verdergaan naar een volgende. Dit model geeft therapeuten en maatschappelijk werkers een handvat om de veranderingsfase van hun patiënt te identificeren en hen te ondersteunen bij het veranderen van hun gedrag.

Fasen van gedragsverandering / Bron: Wikimedia Commons

Stap 1. Voorbeschouwing (precontemplatie)

In de eerste stap van het transtheoretische model, de precontemplatieve fase, is de persoon zich vaak niet bewust van het probleem of de noodzaak om te veranderen. De persoon kan in een ontkenningsmodus zijn, of het probleem afdoen als onbenullig, of als een probleem van anderen.

Mensen in deze fase wordt vaak geconfronteerd worden met het probleem door andere mensen zoals een ouder, partner, leerkracht, reclasseringswerker, verpleegkundige, (huis)arts, maar zijn zich er zelf nog niet van bewust. Voorbeelden hiervan zijn ongezonde eetgewoonten, te weinig bewegen, te veel drinken of roken, of problemen met studie of werk.

Mensen in deze fase zijn vaak (nog) niet klaar om te veranderen. Dus het uitoefenen van druk of proberen hem of haar te overtuigen zal waarschijnlijk niet werken. In plaats daarvan kan je helpen door te luisteren, te informeren en te leren over de problemen, en door een veilige en niet-bedreigende omgeving te bieden, waarin de persoon kan beginnen te overwegen of verandering wenselijk is en waarom.

Stap 2. Overpeinzing (contemplatie)

De tweede stap van de cirkel van gedragsverandering is de contemplatiefase, waarin de persoon zich bewust is van het probleem en begint te overwegen om te veranderen. In deze fase kan de persoon zich meer bewust worden van de gevolgen van het probleem en de voordelen van verandering, maar heeft hij of zij nog geen concrete plannen gemaakt om te veranderen. Men kan twijfelen of verandering wel haalbaar is en of men wel sterk genoeg is om verandering aan te brengen.

Mensen in deze fase zijn vaak op zoek naar meer informatie en staan open voor advies. Het doel van een therapeut of maatschappelijk werker in deze fase is om de persoon te helpen om de voordelen van verandering af te zetten tegen de nadelen zodat er een begin gemaakt kan worden met het maken van een veranderingsplan. Dit kan gebeuren door het stellen van open vragen, activerende opmerkingen en het versterken van de motivatie en self-efficacy van de persoon.

Stap 3. Besluitvorming (voorbereiding)

De derde stap van de cirkel van gedragsverandering is de voorbereidingsfase, waarin de persoon begint te werken aan een plan voor verandering. In deze fase hebben mensen besloten om te gaan veranderen binnen de komende maand en beginnen ze met het maken van concrete stappen om dat te bereiken. Ze zijn zich bewust van de veranderingsvereisten en zijn begonnen met het verzamelen van informatie over de verandering die ze willen aanbrengen.

Mensen in deze fase beginnen vaak met kleine veranderingen, zoals het verminderen van het aantal sigaretten dat ze roken of het verhogen van het aantal stappen dat ze elke dag zetten als ze meer willen gaan bewegen.

In deze fase kan de hulpverlener de persoon ondersteunen bij het maken van een realistisch actieplan en om te helpen met het identificeren van eventuele barrières voor verandering, zoals sociale ondersteuning, middelen of vaardigheden, en hoe deze kunnen worden overwonnen.

Daarnaast kan de hulpverlener helpen bij het opbouwen van vaardigheden, zoals problemen oplossen, planning en zelfbeheersing, die nodig zijn om het plan te implementeren en succesvol te zijn in de veranderingspoging.

De voorbereidingsfase is een kritiek moment in het veranderingsproces, omdat mensen die in staat zijn om een realistisch actieplan te maken en barrières te overwinnen, een grotere kans maken om succesvol te zijn in hun veranderingspoging.

Stap 4. Actie

De vierde stap van het transtheoretische model is de actiefase, waarin de persoon daadwerkelijk begint met het veranderen van zijn gedrag. In deze fase neemt de persoon actie om zijn gedrag te veranderen door het implementeren van zijn actieplan. Dit kan bijvoorbeeld inhouden: stoppen met roken, het beginnen met een dieet bij overgewicht of het beginnen met een sportprogramma. Mensen in deze fase zijn vaak heel actief in het aanpassen van hun leefstijl en hebben vaak veel energie en enthousiasme voor de verandering die zij aanbrengen.

De hulpverlener kan de persoon in deze fase ondersteunen en helpen bij het volhouden van zijn veranderingspoging, bijvoorbeeld door het geven van positieve feedback en het oplossen van problemen die zich kunnen voordoen.

Stap 5. Volhouden of consolidatie

De vijfde stap van het van de cirkel van gedragsverandering betreft de consolidatie of het volhouden, waarin de persoon zijn nieuwe gedrag probeert te consolideren of te laten beklijven. In deze fase is de persoon meestal succesvol in het veranderen van zijn gedrag en probeert hij deze verandering nu een vast onderdeel van zijn leven te maken. Dit kan bijvoorbeeld inhouden het volhouden van een gezonde leefstijl, het voortzetten van een sportprogramma of het stoppen met roken. Mensen in deze fase zijn zich vaak bewust van de risico’s van terugval en proberen deze te voorkomen door bijvoorbeeld situaties te vermijden die hen kunnen doen terugvallen of het versterken van hun zelfdiscipline.

Het doel van een hulpverlener in deze fase is om de persoon te helpen bij het behouden van zijn nieuwe gedrag en het voorkomen van terugval door bijvoorbeeld het aanbieden van ondersteuning en het oefenen van vaardigheden die nodig zijn om het nieuwe gedrag vol te houden.

Terugval

Terugval is een normaal onderdeel van het veranderingsproces en kan op elk moment plaatsvinden. Het kan gebeuren dat iemand die succesvol was in het veranderen van zijn gedrag, terugvalt in zijn oude gedrag. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren als iemand gestrest raakt, in een moeilijke situatie terechtkomt of als hij zich onzeker voelt over zijn vermogen om het nieuwe gedrag vol te houden.

Terugval is géén teken van falen, maar een normaal onderdeel van het proces van gedragsverandering.

De hulpverlener kan de persoon ondersteunen bij het herstellen van zijn veranderingspoging, bijvoorbeeld door het identificeren van de oorzaken van de terugval en het geven van advies om de veranderingspoging nu wel te laten slagen.

Terugval komt geregeld voor en het proces begint dan opnieuw / Bron: Freepik

Het model verduidelijken a.d.h.v. een casus

Laten we een voorbeeld nemen van een man die te veel alcohol drinkt. In de eerste stap van het model, de precontemplatie fase, is de man zich niet bewust van het probleem en heeft hij geen intentie om te veranderen. In de tweede stap, de contemplatiefase, wordt hij zich bewust van het probleem en begint hij zich af te vragen of hij iets aan zijn alcoholgebruik moet doen. In de derde stap, de voorbereidingsfase, begint hij plannen te maken om te stoppen met drinken en begint hij met het maken van kleine veranderingen, zoals het verminderen van het aantal drankjes dat hij elke dag drinkt. In de vierde stap, de actiefase, stopt hij daadwerkelijk met drinken en begint hij met het opbouwen van een leven zonder alcohol. In de vijfde stap, de consolidatiefase, probeert hij zijn nieuwe gedrag te bestendigen en te integreren in zijn leven. En ten slotte kan hij terugvallen in oude gewoontes van alcoholgebruik, maar dit maakt deel uit van het veranderingsproces en met de juiste hulp kan hij zich weer herpakken.

Hoe pas je de cirkel van gedragsverandering toe in je werk met cliënten of patiënten?

Verschillende toepassingen

Er zijn verschillende manieren waarop de cirkel van gedragsverandering van Prochaska & Diclemente kan worden toegepast in het werk met cliënten of patiënten. Hier zijn enkele voorbeelden:

  • Assessment: Het identificeren van waar een cliënt of patiënt zich bevindt in de cirkel van gedragsverandering kan helpen bij het vaststellen van welke stappen er nog moeten worden genomen om de gewenste gedragsverandering te bereiken. Dit kan worden gedaan door middel van een assessment, zoals een vragenlijst of interview.
  • Motiverende gespreksvoering: De cirkel van gedragsverandering kan worden gebruikt als kader voor een motiverende gespreksvoering met de cliënt of patiënt. Tijdens de gesprekken kan de hulpverlener de cliënt of patiënt helpen bij het identificeren van waar hij staat en bij het maken van plannen voor verandering. Door de cliënt of patiënt te ondersteunen bij het maken van realistische stappen en het identificeren van eventuele barrières voor verandering, kan de hulpverlener hem of haar helpen bij het bereiken van de gewenste gedragsverandering.
  • Begeleiding: De hulpverlener kan de cliënt of patiënt begeleiden door de verschillende stappen van de cirkel van gedragsverandering. Dit kan door middel van gesprekken, oefeningen, opdrachten en feedback. Het is van belang om de cliënt of patiënt te ondersteunen tijdens het proces van verandering en hem of haar te helpen bij het bestendigen van het nieuwe gedrag.
  • Monitoren en evalueren: Het is belangrijk om regelmatig te monitoren en te evalueren hoe de cliënt of patiënt zich ontwikkelt in de cirkel van gedragsverandering. Dit kan worden gedaan door middel van follow-up gesprekken, vragenlijsten of andere evaluatie-instrumenten. Dit helpt bij het bepalen van welke stappen nog moeten worden genomen en of er aanpassingen nodig zijn in het behandelplan.

Casus uit de praktijk van een diabetesverpleegkundige

Een diabetesverpleegkundige kan het transtheoretische model van Prochaska en Diclemente toepassen bij een cliënt met diabetes die een ongezonde leefstijl heeft en overgewicht. Hieronder volgt een voorbeeld van hoe dit in de praktijk kan worden toegepast:

  • Voorbeschouwing (precontemplatie): De patiënt is zich vaak niet bewust van het probleem van diabetes en de gevolgen van een ongezonde leefstijl. De verpleegkundige kan de patiënt informeren over de risico’s van diabetes en hoe een gezonde leefstijl kan bijdragen aan een betere gezondheid.
  • Overpeinzing (contemplatie): De patiënt begint zich bewust te worden van het probleem en is bereid om iets aan de situatie te doen. De verpleegkundige kan de patiënt helpen bij het overwegen van verschillende opties voor verandering en het identificeren van eventuele barrières.
  • Besluitvorming (voorbereiding): De patiënt maakt plannen om iets aan de situatie te doen, bijvoorbeeld door het opstellen van een actieplan voor gewichtsverlies en het aanpassen van de voeding. De diabetesverpleegkundige kan de patiënt ondersteunen bij het maken van een realistisch actieplan en het identificeren van eventuele barrières voor verandering.
  • Actie: De patiënt begint met het uitvoeren van het actieplan en past nieuwe gedragingen toe zoals gezonde voeding en meer beweging. De verpleegkundige ondersteunt de patiënt bij het implementeren van het actieplan en het oplossen van eventuele problemen.
  • Volhouden of consolidatie: De patiënt probeert de bereikte verandering te bestendigen en niet terug te vallen. De diabetesverpleegkundige ondersteunt de patiënt bij het integreren van de nieuwe gedragingen in het dagelijks leven en het oplossen van eventuele problemen die zich voordoen.

Kun je het model ook toepassen in een forensisch kader?

Hulp in een gedwongen kader

Het transtheoretische model van Prochaska en DiClemente kan ook worden toegepast in een forensisch kader, zoals bij de reclassering of een forensische polikliniek. Het model kan worden gebruikt om de veranderingsstaat van de cliënt te identificeren en te bepalen welke stappen nodig zijn om hem of haar te helpen bij het bereiken van zijn of haar doelen.

De therapeut of reclasseringswerker kan bijvoorbeeld werken aan het verminderen van de kans op recidive door het versterken van pro-sociale vaardigheden en het verminderen van risicofactoren. Daarnaast kan de therapeut of reclasseringswerker de cliënt ook helpen bij het identificeren van eventuele barrières voor verandering en hem of haar helpen bij het vinden van oplossingen voor deze barrières.

Casus uit de reclasseringspraktijk

De cirkel van gedragsverandering kan dus zeker worden gebruikt in een forensisch kader om cliënten te helpen bij het veranderen van hun gedrag en het verminderen van recidive. Een voorbeeld uit de praktijk van de reclassering.

Een voorbeeld uit de praktijk van de reclassering is een veroordeelde die zich heeft schuldig gemaakt aan diefstal:

In de eerste fase, de precontemplatiefase, is de veroordeelde zich nog niet bewust van het feit dat zijn gedrag problematisch is en ziet hij geen reden om dit te veranderen. De reclasseringswerker (of toezichthouder) gaat met de veroordeeld in gesprek en praat over de voor- en nadelen van zijn gedrag.

In de tweede fase, de contemplatiefase, begint de veroordeelde zich bewust te worden van het probleem en begint hij na te denken over verandering.

In de derde fase, de beslissingsfase, neemt de veroordeelde de beslissing iets aan zijn probleem te doen (want hij wil niet steeds met justitie in aanraking komen) en hij maakt concrete plannen hoe hij zijn probleem gaat aanpakken. Hij ziet bijvoorbeeld in dat hij beter kan gaan werken voor de kost en dat hij beter moet leren omgaan met bepaalde problemen waar hij tegenaan loopt.

Tijdens de actiefase gaat de veroordeelde aan de slag met het veranderen van zijn gedrag, bijvoorbeeld door middel van een gedragsinterventie zoals de cognitieve vaardighedentraining (CoVa), en toeleiding naar werk via een re-integratietraject.

In de laatste fase, de consolidatiefase, is de veroordeelde in staat om zijn veranderde gedrag vol te houden en te onderhouden. De reclasseringswerker steunt hem hierbij, zodat het nieuwe gedrag daadwerkelijk beklijft. Het is belangrijk dat de veroordeeld hierin begeleid wordt, zodat hij niet terugvalt in zijn oude gedrag.

Toezichthoudster van de reclassering in gesprek met een justitiabele / Bron: Freepik

Voordelen en nadelen van de cirkel van gedragsverandering

Voordelen

Voordelen van de cirkel van gedragsverandering zijn:

  • Het model biedt een stapsgewijze aanpak voor gedragsverandering, die makkelijk toe te passen is in een therapeutische – of hulpverleningssetting.
  • Het model helpt hulpverleners om cliënten of patiënten bewust te maken van zijn of haar eigen probleem en hen te ondersteunen bij het maken van een actieplan.
  • Het maakt duidelijk dat terugval een normaal onderdeel is van het veranderingsproces.

Nadelen

Nadelen van de cirkel van gedragsverandering zijn:

  • Het model suggereert dat veranderingsproces in een lineaire volgorde verloopt, terwijl de realiteit vaak complexer is.
  • Het kan een te beperkt beeld geven van de complexiteit van gedragsverandering.
  • Het kan ook een soort van generalisatie zijn, niet iedereen past zich op dezelfde manier aan.
  • Sommige critici stellen dat het model te veel gericht is op individuele veranderingsprocessen en te weinig op sociaal-contextuele factoren die van invloed zijn op gedrag.

Kritiek op de cirkel van gedragsverandering

Er is ook kritiek op de cirkel van gedragsverandering van Prochaska en Diclemente.

Te lineair

Een van de kritieken is dat het model te lineair is en geen rekening houdt met de complexiteit van de menselijke ervaring en de vele factoren die van invloed kunnen zijn op gedragsverandering. Het model suggereert dat mensen door een serie van stappen gaan die lineair op elkaar volgen, maar in werkelijkheid kan het proces van gedragsverandering meer cyclisch zijn en kan het proces van terugval meerdere keren voorkomen. Bovendien zitten mensen die hun gedrag (willen gaan) veranderen, vaak in verschillende stadia tegelijk. En als mensen hun gedrag (willen gaan) veranderen, volgen ze geen patroon van opeenvolgende overgangen van het ene stadium naar het andere.1R. Poort en K. Eppink: Een literatuuronderzoek naar de effectiviteit van de reclassering – Onderzoek verricht ten behoeve van de Adviescommissie Onderzoeksprogrammering Reclassering; Boom Juridische uitgevers, p.108-109.

Te weinig aandacht voor de sociale en culturele context

Een andere kritiek is dat het model te weinig aandacht besteedt aan de sociale en culturele context waarin mensen leven en hoe deze invloed kan hebben op gedragsverandering. Het model concentreert zich voornamelijk op individuele motivatie en overtuiging, terwijl het erkennen van de sociale en culturele factoren die van invloed zijn op gedragsverandering van groot belang kan zijn voor het begrijpen van en werken aan gedragsverandering.

Psychische aspecten

Tot slot is er kritiek op het ontbreken van aandacht voor de psychische aspecten van gedragsverandering, zoals emoties en cognities die een rol spelen bij het veranderingsproces.

Video met uitleg

Reacties en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over de cirkel van gedragsverandering, of tips geven. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.