Mishandeling in Weesinrichting Neerbosch: rechtszaak uit 1900

Last Updated on 28 februari 2024 by M.G. Sulman

Rond het jaar 1900 was ‘Weesinrichting Neerbosch’ bij Nijmegen met met meer dan duizend kinderen de grootste weesinrichting van Nederland. Het was in 1863 opgericht door Johannes van ’t Lindenhout en eind 19e eeuw gold hij als ‘de grootste weesvader van het land’.1Historisch Nieuwsblad. Johannes van ‘t Lindenhout (1836-1918). https://www.historischnieuwsblad.nl/johannes-van-t-lindenhout-1836-1918/ (ingezien op 12-7-2022) In het jaar 1900 moesten twee personeelsleden van de inrichting, Cornelis Lak en Flora Drektraan, terechtstaan in Arnhem. Zij werden ervan beschuldigd dat zij door hevig slaan de dood veroorzaakt hadden van de twaalfjarige jongen Johan Tiecken. Johan was de jongste van drie zonen van weduwe Harmina Tiecken-Lusink. Hij was door de diaconie van Angerlo geplaatst in de weesinrichting in Neerbosch. Tijdens de rechtszitting werd gerefereerd aan de ‘kwestie-Neerbosch’ dat enkele jaren daarvoor speelde. Hierbij waren onder meer enkele (oud-)medewerkers voor mishandelingen veroordeeld. 

Kinderdorp Neerbosch Scherpenkampweg / Bron: Wikimedia Commons

Achtergrondsituatie

Weesinrichting Neerbosch

Ouderloze kinderen voor wie geen plaats was in de bestaande weeshuizen werden midden negentiende eeuw nog publiekelijk uitbesteed.2Huis van de Nijmeegse geschiedenis. Wezenzorg. https://www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl/info/Wezenzorg (ingezien op 12-7-2022) Zij werden veelal gebruikt als goedkope arbeidskrachten. De situatie waarin deze kinderen vaak belandden, bracht Bijbelverkoper en evangelist Johannes van ‘t Lindenhout tot de overtuiging dat weeshuizen de voorkeur verdienden boven opvang in gezinnen. Van ’t Lindenhout en zijn vrouw Hendrina Sipman voegden de daad bij het woord en zij besloten in 1863 om in Nijmegen een weeshuis te stichten.3 Eerst heette het ‘Weesinrichting Neerbosch’ (1863-1963), daarna ‘Kinderdorp Neerbosch’ (1963-1993), vervolgens ‘Lindenhout’ en anno 2024 heeft de organisatie ‘Entrea Lindenhout’.

Johannes van ’t Lindenhout (Herveld, 4 september 1836 – Neerbosch, 22 januari 1918) / Bron: Wikimedia Commons

Aanvankelijk werd het weeshuis gevestigd in een voormalige herberg aan de Lange Brouwerstraat, maar dat was al snel te klein. In 1866 werd een andere locatie gevonden in de polders bij Neerbosch. Tussen 1867 en 1903 verrees daarna een semi-zelfvoorzienend wezendorp. Het beschikte over werkplaatsen, scholen, een kapel, een boerderij, een ziekenhuis en een eigen drukkerij en uitgeverij.4Huis van de Nijmeegse geschiedenis. Kinderdorp Neerbosch. https://www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl/info/Kinderdorp_Neerbosch (ingezien op 12-7-2022)

Als de kinderen volwassen waren, verlieten ze de weesinrichting met een gedegen opleiding. Daarnaast kregen ze een uitzetkist vol kleding, gereedschap en een Bijbel en een christelijk liedboek mee. De instelling bood ook nazorg. Historicus Joost Rosendaal van de Radboud Universiteit Nijmegen zegt hierover: “De instelling hielp ze om werk te vinden en tot een jaar na hun vertrek werden ze begeleid in hun zelfstandige leven. De meeste wezen kwamen goed terecht en hielden vaak hun hele leven contact met de weesinrichting.”5Omroep Gelderland. Hoe deze bijbelverkoper de vader van duizenden kinderen werd. https://www.gld.nl/nieuws/7432276/hoe-deze-bijbelverkoper-de-vader-van-duizenden-kinderen-werd (ingezien op 12-7-2022)

Nijmegen kaart Neerbosch en Hees projectie situatie 1906 en 2016
Nijmegen kaart Neerbosch en Hees projectie situatie 1906 en 2016 / Bron: Wikimedia Commons

De kwestie-Neerbosch

In 1893 speelde de zogeheten ‘Neerboschkwestie’. In dat jaar verscheen onder de titel De weesvader Van ’t Lindenhout ontmaskerd, of, Onthullingen over de weesinrichting te Neerbosch een brochure, waarin de auteurs Gerard van Deth en Amos Job. van Houten een boekje open deden over het reilen en zeilen in de inrichting. De media pakte het verhaal op en het kreeg veel exposure. De eerste mediarel hier te lande was een feit. De overgrote meerderheid van de voormalige wezen bleven echter pal achter ‘hun’ weesinrichting staan en staken er de loftrompet over.6Omroep Gelderland. Hoe deze bijbelverkoper de vader van duizenden kinderen werd. https://www.gld.nl/nieuws/7432276/hoe-deze-bijbelverkoper-de-vader-van-duizenden-kinderen-werd (ingezien op 12-7-2022)

Door een ‘Neerboschcommissie’ onder voorzitterschap van de latere minister van Buitenlandse Zaken Hendrik de Beaufort, werd uitgebreid onderzoek gedaan naar de aantijgingen.7Canon sociaal werk. 1893: De kwestie-Neerbosch – Eerste mediahype in de jeugdzorg. https://www.canonsociaalwerk.eu/nl_jz/details.php?cps=8&canon_id=517 (ingezien op 12-7-2022)

Het blad Historiek schrijft hierover het volgende:

“Dat [onderzoek] toonde aan dat er inderdaad soms sprake was geweest van kindermishandeling en dat de hygiënische omstandigheden te wensen overlieten. Ook was er sprake geweest van (verjaard) seksueel misbruik. Maar van zelfverrijking bleek niets. De Arnhemse rechter veroordeelde wel enkele (oud-)medewerkers voor mishandelingen. De directeur en zijn familie kwamen er genadig van af. Alleen mevrouw Van ’t Lindenhout werd aangesproken op haar te harde optreden tegenover weesmeisjes.”8Historiek. Weesinrichting Neerbosch: het grootste wezendorp van Nederland. https://historiek.net/weesinrichting-neerbosch-het-grootste-wezendorp-van-nederland/66860/ (ingezien op 12-7-2022)

Mr. W.H. de Beaufort getekend door H.J. Haverman (1900)
Mr. W.H. de Beaufort getekend door H.J. Haverman (1900) / Bron: Wikimedia Commons

Opnieuw een ernstig incident

Zes jaren later, in 1899, vond er weer een ernstig incident plaats. Een oppasser en een verpleegster in Neerbosch werden verdacht van mishandeling met dodelijk gevolg van een verpleegde. De zaak werd in februari 1900 behandeld door de rechtbank te Arnhem.

De rechtszaak uit 1900

Tenlastelegging: mishandeling met de dood tot gevolg

Terecht stonden Corrnelis Lak, 26 jaren oud en Flora Alida Drektraan, 33 jaren oud, ter zake dat zij te Neerbosch in de Weesinrichting van de heer Van ’t Lindenhout op 9 augustus 1899 tezamen en in vereniging gepleegd Johan Tiecken hadden mishandeld, door hem moedwillig en gewelddadig herhaaldelijk tegen het lichaam te slaan. Zij maakten daarbij gebruik van een karwats9Soort zweep, ten gevolge van welke mishandeling de jongen is overleden.10“Arnhemsche courant”. Arnhem, 10-02-1900. Geraadpleegd op Delpher op 11-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000094503:mpeg21:p010

Ds. Drost bracht de zaak aan het rollen

Ds. A. Drost111870-1947, destijds predikant te Angerloo (thans ‘Angerlo’ geheten), een plaats in de gemeente Zevenaar in de Nederlandse provincie Gelderland, getuigde op de rechtszitting. Drost was de man die de zaak aan het rollen heeft gebracht. Hij verklaarde het volgende:

De diaconie van Angerloo12De diaconie van de kerk was/is vooral belast met de zorg voor armen, wezen en ouderen en weduwen. had de zoontjes van de weduwe Tiecken ‘uitbesteed’ aan de weesinrichting te Neerbosch. Desondanks kreeg Drost tot zijn verbazing geen kennis van het overlijden van het jongste zoontje. De weduwe Tiecken zelf kreeg een kort briefje waarin haar tevens werd medegedeeld dat de begrafenis dinsdag zou plaatshebben. Zij ging op die dag naar Neerbosch en hoorde daar in het dorp tot haar grote schrik dat haar zoon doodgeslagen was. Zij wendde zich tot de heer Van ’t Lindenhout en vroeg hem om meer informatie. Deze stelde haar gerust, maar zij had er geen vrede mee en wendde zich tot dominee Drost.

Drost schreef toen een officiële brief naar de directie van de weesinrichting, teneinde een officiële verklaring uit te lokken omtrent de dood van de jongen. Hierop kwam een antwoord, dat allerminst officieel was. Er werd onder meer in meegedeeld dat de dokter te Neerbosch, dr. De Blécourt, had verklaard dat de jongen gestorven was aan een koud abces. De predikant sprak hierover met zijn huisdokter, met de oud-rechter Van Heeckeren te Bingerden en met mr. Star Numan, griffier van de Eerste Kamer. Deze laatste gaf hem het advies de zaak onder de aandacht te brengen van de officier van justitie te Arnhem, hetgeen hij vervolgens deed.13In augustus 1896 aanvaardde Drost op 26-jarige leeftijd zijn ambt te Angerlo. (Bron: De Waarheidsvriend, publicatiedatum 17-07-1947, https://www.digibron.nl/viewer/collectie/Digibron/id/tag:Waarheidsvriend,19470717:newsml_54c431919c82902f6e2fb75b5ce1311b (ingezien op 12-7-2022).) Betrokkene was dus nog maar drie jaren predikant toen hij geconfronteerd werd met deze ernstige situatie.

De jongens van de weduwe Tiecken waren niet bijzonder lastig, maar heel erg scheen het hun op Neerbosch niet te bevallen; zij zagen er ook niet gezond uit, aldus de verklaring van de predikant.14Terzijde: Bij Uitgeverij Aspekt is in 2015 een boek verschenen over de memoires van ds. Drost, waarin hij zijn ervaringen vanaf de luchtlanding bij Arnhem op 17 september 1944 beschreef. Het boek is geredigeerd en bezorgd door zijn achterkleinzoon Ewald Drost onder de titel ‘Evacuatie uit Arnhem 1944’. (Bron: Historiek.net. Memoires dominee over Slag bij Arnhem en evacuatie. https://historiek.net/memoires-dominee-drost-over-slag-bij-arnhem-in-1944/57513/ (ingezien op 12-7-2022)

Verhoren van de verdachten

Uit de verhoren van de twee verdachten, Lak en Drektraan, komt het volgende beeld naar voren.15Rechtzaken.. “Het nieuws van den dag : kleine courant”. Amsterdam, 14-02-1900, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 11-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010126903:mpeg21:p006

Verdachte Lak

Lak zegt dat hij ’s ochtends later dan gewoonlijk de slaapzaal binnenkwam. 62 van de jongens waren toen reeds in de zaal, maar Tiecken en een andere knaap lagen nog in bed. Tiecken zei dat hij hoofdpijn had, maar Lak geloofde dit niet en gelastte hem op te staan, waarna hij wegging. Later werd hij weer geroepen, pakte de jongen beet, het bevel herhalend. Drektraan hielp met aankleden. Lak sloeg daarop tweemaal op de rechter onderarm van de jongen. Daarop ging Lak naar zijn kamer, terwijl hij nog even zag, dat de jongen wankelde. Om 11 uur vernam hij dat de jongen gestorven was.

Hij ging daarop naar den heer van ’t Lindenhout en de dokter, die verklaarde dat de jongen onmogelijk als gevolg van de mishandeling was gestorven.

Lak had gezien dat Drektraan de jongen eenmaal om de oren sloeg; daarbij werd niet geschreeuwd. Naar de anderen jongen, Bauer genaamd, heeft hij niet meer omgekeken. Hij verklaart dat hem nooit het slaan verboden is. Het is hem zelfs weleens bevolen toen er enkele jongens waren weggelopen. De heer Jacob van ’t Lindenhout, zoon van Jan van ’t Lindenhout en Hendrina Sipman, gaf er toen opdracht toe, maar was bij de straf zelf niet tegenwoordig. De heer Van ’t Lindenhout Sr. zag men bijna nooit, maar zijn zoon wel. Deze inspecteerde een paar maal in het jaar de slaapzalen.

Verdachte Drektraan

Drektraan werkte sinds 4 jaar in de inrichting. Zij hield toezicht op slaap-, strijk- en breikamer. Iedere ochtend moesten twee slaapzalen door haar worden nagegaan. Op 19 augustus 1899 was zij een half uur te laat. In de eerste slaapzaal zag zij dat Bauer en Tiecken nog op bed lagen. Zij verzocht Tiecken op te staan. Hij voldeed echter niet aan dat verzoek en daarop gaf zij hem een paar tikken om de oren. Zij had hem niet voor ziek aangezien en zag hem voor onwillig aan. Zij riep Lak erbij. De andere jongen was reeds opgestaan. Toen Tiecken nog niet opstond, heeft ze de karwats gehaald, waarmee Lak de jongen tweemaal op het been sloeg. Lak verontschuldigde zich dat hij met de karwats geslagen had, omdat hij wratten op zijn hand had.16RECHTZAKEN.. “De morgenpost”. Amsterdam, 13-02-1900, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 17-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMSAA06:165555042:mpeg21:p00003 Lak ging na het slaan weg. Drektraan haalde vervolgens de jongen uit zijn bed en kleedde hem aan, waarbij bij braakte en wankelde. De jongen werd toen door enkele meisjes naar het ziekenhuis gedragen. Na de slag van Lak heeft ook zij de jongen nog geslagen. Ook aan haar was nooit het slaan verboden.

Getuigen

De verdachten zouden niet hebben geweten dat zij een ziek kind sloegen. De jongen lag al vanaf half vijf de vorige dag ziek op bed. Men had hen kennelijk hiervan niet op de hoogte gebracht.

Er was een getuige, Jansje Nielsen, eveneens verpleegde in de weesinrichting, die ’s morgens nog in de slaapzaal geweest was. Zij had nog met Tiecken gesproken. De jongen zag er slecht uit, zij kreeg de indruk dat hij ziek was, zijn ogen stonden niet helder. Zij heeft hem water gegeven, waarop de jongen dronk. De jongen zei niets tegen haar. Tegen Drektraan heeft getuige gezegd, dat daar een jongen ziek op bed lag. Zij heeft vervolgens gezien dat Drektraan de jongen een tweetal klappen om de oren gaf. Ook het halen van de karwats en en het slaan daarmee op de knieën door Lak heeft zij gezien. Dadelijk daarop begon de jongen te kreunen.17“Arnhemsche courant”. Arnhem, 12-02-1900. Geraadpleegd op Delpher op 12-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000094504:mpeg21:p005

Veel getuigen die in de inrichting werkzaam waren ten tijde van het incident, verklaren dat hen het slaan nimmer verboden was.

Johannes van ’t Lindenhout werd ook opgeroepen als getuige. Hij verklaarde dat het personeel wist dat er niet geslagen mocht worden. Aan het personeel is dit man voor man 5  jaar geleden in een vergadering van regenten gezegd. In een exceptioneel geval mocht de directie zich het recht voorbehouden om te slaan. Hoe dan ook, van slaan in zijn inrichting door het personeel had Van ’t Lindenhout nooit iets gehoord.18“Arnhemsche courant”. Arnhem, 12-02-1900. Geraadpleegd op Delpher op 12-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000094504:mpeg21:p005

Gebrek aan toezicht

Gaandeweg het proces werd duidelijk dat de leiding – bestaande uit vader en zoon Van ’t Lindenhout – gebrekkig is en dat er onvoldoende toezicht werd gehouden op het personeel (de verplegers stonden dikwijls te laat op) en de bejegening van de kinderen.19RECHTSZAKEN. Voor de Rechtbank. (Vervolg en slot). “Arnhemsche courant”. Arnhem, 17-02-1900. Geraadpleegd op Delpher op 11-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000094509:mpeg21:p013 De president van de rechtbank opperde om de inrichting onder staatstoezicht te plaatsen.20PERSNIEUWS.. “Delftsche courant”. Delft, 27-02-1900. Geraadpleegd op Delpher op 11-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000116462:mpeg21:p002 Dit was naar aanleiding van de eerdere kwestie ook al geadviseerd.

Doodsoorzaak niet duidelijk volgens deskundigen

Omdat de lijkschouwing pas weken na de dood van de jongen had plaatsgevonden, konden de deskundigen niet met zekerheid aangeven of de jongen inderdaad aan de gevolgen van de mishandeling was overleden. De officier van justitie trok daarom de aanklacht ‘dood als gevolg van mishandeling’ in. Hij veranderde het in ‘mishandeling’.

Strafeis

Er werd door de aanklager zes weken gevangenisstraf voor de beide beklaagden geëist.21NEERBOSCH.. “Het nieuws van den dag : kleine courant”. Amsterdam, 17-02-1900, p. 13. Geraadpleegd op Delpher op 11-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010126906:mpeg21:p013

De raadsman ging voor vrijspraak van de beklaagden, omdat hij in het gebeurde een ‘vaderlijke’ kastijding (‘castigatio paterna’) zag, dat geoorloofd was onder het toenmalige recht: het ouderlijk tuchtigingsrecht. Bovendien zette de raadsman hen neer als slachtoffers van misstanden in Neerbosch, vol berouw en wroeging.22Rechtszaken.. “De Noord Brabanter”. ‘s-Hertogenbosch, 19-02-1900, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 11-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBTB04:210826047:mpeg21:p00003

Uitspraak

Vonnis in eerste aanleg

Op 28 februari 1900 deed de rechtbank te Arnhem uitspraak. Lak en Drektraan werden schuldig bevonden aan mishandeling. Doch in aanmerking genomen dat het slaan nimmer door de directie verboden was en een gewoon tuchtigingsmiddel in het gesticht was, kregen zowel Lak als Drektraan een boete  van 10 gulden opgelegd, subsidiair 10 dagen hechtenis.23Een bedrag van 10 gulden in 1900 komt overeen met 139,80 euro in 2021. Bron: CBS. Prijzen toen en nu. https://www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/prijzen-toen-en-nu (ingezien op 12-7-2022)

Vonnis in hoger beroep

In mei 1900 bevestigde het Gerechtshof te Arnhem het eerdere vonnis. Het Hof oordeelde dat zij niet mee konden gaan met het verweer van de verdediging dat er geen sprake was van mishandeling, aangezien er voor kastijding geen grond was en het begrip kastijding ver overschreden werd. De strafmaat werd als volgt bepaald: “Beklaagden zouden veel zwaarder gestraft moeten worden, indien zij hadden geweten, dat het kind ziek was, maar het Hof heeft niet de overtuiging gekregen, dat zij wisten, dat het kind leed aan eene zoo ernstige ongesteldheid.”24Nieuws uit Nederland.. “Soerabaijasch handelsblad”. Soerabaja, 30-05-1900, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 12-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011136335:mpeg21:p005 Het Hof wilde geen gevangenisstraf opleggen vanuit de overweging dat Lak en Drektraan “waren belast met het toezicht van veel kinderen in een inrichting waar algemeen geslagen werd, hetwelk zelfs oogluikend werd toegelaten, althans niet feitelijk verboden, en dat zij overigens tot dusver gunstig bekend stonden”.25Nieuws uit Nederland.. “Soerabaijasch handelsblad”. Soerabaja, 30-05-1900, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 12-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011136335:mpeg21:p005

Diakenen nemen hun wezen terug

Als reactie op het gebeuren besloten diakenen26Diakenen zijn gekozen leden van de Kerkenraad met als taak het verzorgen van hulp aan noodlijdenden binnen de gemeente van een aantal kerken, waaronder de Hervormde Gemeente te Arnhem, om al hun wezen van Neerbosch terug te nemen, omdat tijdens ’t proces huns inziens is gebleken, “dat de verpleegden niet aan den heer Van ’t Lindenhout kunnen worden toevertrouwd”.27NEERBOSCH.. “De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad”. ‘s-Hertogenbosch, 25-02-1900, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 11-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010407316:mpeg21:p009

Tot slot

In 1903 nam Van ‘t Lindenhout afscheid van de instelling. Hij was toen 66 jaar. In de jaren daarvoor hadden hij en zijn vrouw – die in 1900 is overleden – zich al steeds meer teruggetrokken uit de inrichting, vooral naar aanleiding van de eerdere ‘Neerboschkwestie’. Mevrouw van ‘t Lindenhout was door dit alles gebroken en ook haar man was aangeslagen.28Omroep Gelderland. Hoe deze bijbelverkoper de vader van duizenden kinderen werd. https://www.gld.nl/nieuws/7432276/hoe-deze-bijbelverkoper-de-vader-van-duizenden-kinderen-werd (ingezien op 12-7-2022) Het is schrijver dezes niet bekend of de onderhavige rechtszaak ook heeft bijgedragen aan zijn vertrek.

In 1903 neemt van ‘t Lindenhout afscheid op 66-jarige leeftijd. / Bron: Nieuwsberichten.. “Nieuwe Vlaardingsche courant”. Vlaardingen, 09-05-1903. Geraadpleegd op Delpher op 12-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMSAVL02:000486071:mpeg21:p00006

Reacties

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen of tips geven. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.