Kleding van Joden: uitleg en betekenis Joodse kleding

Last Updated on 23 februari 2024 by M.G. Sulman

Joodse kleding is kleding die door Joden wordt gedragen. Het betreft religieuze kleiding die gedragen wordt in verband met de beoefening van de Joodse religie. Kleding speelt al lange tijd een belangrijke rol in het jodendom. God gaf reeds kledingvoorschriften aan het oude Israël. In Deuteronomium 22:12 staat een voorschrift voor de kleding: “Gij zult u gedraaide snoeren maken aan de vier hoeken van het kleed, waarmee gij u bedekt.” Deuteronomium is het vijfde en laatste boek van de Thora (Pentateuch). De hogepriester had speciale kleding aan als hij in functie was. De kleding van Joden weerspiegelt hun religieuze identificatie, sociale status, emotionele toestand en zelfs de relatie die zij hebben met de buitenwereld. De kleding die Joden dragen speelt ook vandaag de dag nog een belangrijke rol in hun leven. Het gaat hierbij voornamelijk om orthodoxe Joden. Meer geseculariseerde en niet-orthodoxe Joden dragen misschien een keppeltje, maar vaak meer ook niet. Kortom, er is geen uniforme ‘Joodse klederdracht’, aangezien Joden wereldwijd een diverse groep vormen met verschillende tradities en gebruiken. Welke kledingregels hebben (orthodoxe) Joden en welke uitleg en betekenis kan hieraan worden gegeven?

Joden bij de klaagmuur
Joden bij de Klaagmuur / Bron: Wikimedia Commons

Kleding van Joden in vogelvlucht

Joodse kleding omvat onder andere:

  • Gebedsmantel (talliet): Een gebedssjaal met kwastjes (tzitzit).
  • Kippah (keppeltje): Een ronde hoofdbedekking voor mannen.
  • Tsitsit: Kwastjes aan de hoeken van een talliet.
  • Sheitel: Een pruik gedragen door sommige orthodoxe Joodse vrouwen.
  • Tzniut: Principe van kuisheid en bescheidenheid in kleding.
  • Hoofdbedekking voor getrouwde vrouwen, zoals sjaals, hoeden of pruiken.
  • Chassidische kleding: Inclusief bekishe (lange zwarte jas) en hoge hoeden.

De kledinggewoonten van Joden verschillen aanzienlijk. Voor sommige joodse groepen is de dresscode terug te voeren op interpretaties van teksten in de Tenach en op Talmoedische regels. De Talmoed (= mondelinge leer) is na de Tenach (door christenen het Oude Testament genoemd) het belangrijkste boek binnen het jodendom. Voor anderen spelen historische kledinggebruiken een rol. De herkomst van de kleding van de charediem, ook wel ultraorthodoxe Joden genoemd, ligt bijvoorbeeld in Oost-Europa. De meeste Joden kunnen aan de hand van hun kleding echter niet als joods worden aangezien. Veel seculiere Joden zijn niet te onderscheiden van hun omgeving.

Het charedisch jodendom is de meest conservatieve vorm van orthodox jodendom, vaak aangeduid als ultraorthodox / Bron: Wikimedia Commons

Er zijn veel kledingvoorschriften, vooral in het orthodoxe spectrum. Mannen dragen meestal een lange broek, een witte overhemd met tsietsiet (schouwdraden), een zwarte broek en een zwarte hoed. Alle orthodoxe en de meeste conservatieve mannen dragen te allen tijde een hoofddeksel. Reform Joden dragen de keppel of kipa alleen in de religieuze sfeer van het leven. Een keppel is een hoofddeksel in de vorm van een ondiep bolsegment. Reform jodendom is het liberale jodendom, welke in de 19e eeuw ontstond.

Veel orthodoxe Joodse mannen dragen een baard. In sommige orthodoxe kringen is het ook gebruikelijk om het haar op de slapen (zogeheten pijpenkrullen of peies) te laten groeien. Deze haarlokken van orthodox joodse mannen zijn gesitueerd vóór de oren ter hoogte van de slaap. Zowel het dragen van een baar en pijpenkrullen gaan terug naar bepalingen van de Torah. Orthodoxe en ook veel conservatieve Joden dragen tijdens het gebed dragen niet alleen de gebedsriemen (tefillien), maar ook een gebedsmantel (talliet). Aan de vier hoeken van de talliet zijn zogenaamde draadjes, tsietsiet geheten, bevestigd. Deze dienen als een herinnering aan de Mitswa, het Hebreeuwse woord voor gebod. Dit verwijst naar de wetten in de Thora of de uitwerking hiervan in de joodse wet (halacha).

Volgens orthodoxe kledingvoorschriften dragen meisjes en vrouwen rokken die ten minste tot onder de knie reiken en bovenkleding en bovenkleding waarbij de ellebogen bedekt zijn. In sommige orthodoxe kringen is het gebruikelijk om het haar van getrouwde vrouwen te bedekken. Dit gebeurt meestal met een hoed of een hoofddoek. Sommige vrouwen geven de voorkeur aan een pruik.

Orthodoxe jood met pijpekrullen of peies
Orthodoxe jood met pijpenkrullen of peies / Bron: Wikimedia Commons

Europa

Er zijn enkele steden in Europa met aanzienlijke Joodse gemeenschappen. In deze steden kom je sneller Joden tegen die kleding dragen zoals besproken in het onderhavige artikel.

  1. Londen, Verenigd Koninkrijk: Het merendeel van de Joodse bevolking in Engeland woont in en rond Londen, en de stad zelf herbergt bijna 160.000 Joden, waaronder een aanzienlijk aantal orthodoxe Joden.
  2. Antwerpen, België: Antwerpen heeft een grote orthodox-joodse gemeenschap, voornamelijk bestaande uit chassidische groepen. De Antwerpse Joden wonen vooral in de wijk naast de diamantwijk. Deze wijk ligt op steenworp afstand van het centraal station.
  3. Parijs, Frankrijk: De Joodse gemeenschap in Frankrijk bedraagt tussen de 500.000 en de 600.000 mensen en de meeste van deze gemeenschappen bevinden zich in de stedelijke gebieden van Parijs.
  4. Wenen, Oostenrijk: Wenen heeft een rijke Joodse geschiedenis en er wonen anno 2024 nog steeds vele duizenden Joden.
  5. Amsterdam, Nederland: De Jodenbuurt, ook bekend als de Joodse Buurt of Wijk in Amsterdam, was vanaf de late 16e eeuw tot de periode van de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog een buurt waar veel Joden woonden. Tegenwoordig wonen er naar schatting tussen de 30.000 en 40.000 Joden in Nederland. De meesten hunner hebben hun thuis in Amsterdam en Amstelveen.
  6. Boedapest, Hongarije: De Joodse wijk in Boedapest, ook wel Erzsébetváros genaamd, is een levendige wijk waar te veel te doen valt.
  7. Warschau, Polen: Het hart van Warschau heeft tijdens deTweede Wereldoorlog veel van zijn Joodse sporen uitgewist. Warschau heeft echter een opkomende Joodse gemeenschap, waaronder ook orthodoxe aanhangers.
  8. Berlijn, Duitsland: Berlijn heeft een groeiende Joodse gemeenschap. Er is er een Joodse campus en er komt een nieuwe synagoge.
  9. Rome, Italië: Rome heeft een oude Joodse gemeenschap. Het getto van Rome was van 1555 tot 1870 de enige wijk in de stad Rome waar Joden mochten wonen.
  10. Thessaloniki, Griekenland: Thessaloniki is de op een na grootste stad van Griekenland. Deze stad heeft een historische Joodse gemeenschap.

Waarom dragen chassidiem ‘rare’ kleding?

Chassidiem zijn orthodoxe Joden die de Joodse wetten naleven. Het zogeheten chassidisme vindt zijn oorsprong in Oost-Europa. Waarom dragen zij ‘rare’ kleding? Rabbi Belinsky legt het uit:

Sabbat en feestdagen

Religieuze rustdag

Ter gelegenheid van de sabbat en de feestdagen is het gebruikelijk om speciale kleding te dragen die past bij het feestelijke karakter van de dag. De sabbat is de religieuze rustdag naar het voorbeeld zoals deze was voorgeschreven door het vierde gebod van de Tien geboden. Deze worden in de Hebreeuwse Bijbel twee keer opgesomd: in Exodus 20:3-17 en Deuteronomium 5:7-21. De tien geboden worden in de Bijbel niet de geboden genoemd, maar de tien woorden, de decaloog.

De eigenlijke betekenis van het Hebreeuwse woord voor sabbat (‘šabbāth’, שַׁבָּת) is ‘ophouden, rusten’. Het uiteindelijke doel van de sabbat is gelegen in het feit dat het een dag is die door God is gezegend en geheiligd, die is apart gezet voor Zijn dienst en gewijd aan Hem. Wat God op de zevende scheppingsdag deed, was ophouden met zijn soevereine scheppingswerk van de eerste zes dagen. Het gaat hierbij dus niet om een uitrusten van vermoeidheid (Jesaja 40:281Weet u het niet? Hebt u het niet gehoord? De eeuwige God, de HEERE, de Schepper van de einden der aarde, wordt niet moe en niet afgemat.).

Goed gekleed

Aangezien de synagoge als een huis van God wordt beschouwd, is het meestal gepast er goed gesoigneerd uit te zien en om mooie kleren te dragen. Bij bepaalde gelegenheden waarbij geen vaststaande gebedsdienst is betrokken, heb je iets meer ruimte qua kledingvoorschriften en is  wat meer informele kleding acceptabel. Sommige synagogen zijn informeler, maar meestal dragen vrouwen jurken en heren pakken.

Talliet gedragen tijdens het ochtendgebed
Talliet gedragen tijdens het ochtendgebed (de zogeheten talliet gadol ofwel de Joodse gebedssjaal ) / Bron: Wikimedia Commons

Talliet gadol en keppel

Behalve in synagoges van liberale snit wordt van alle mannen en jongens verwacht dat ze hun hoofd bedekken. Dit is vaak optioneel bij diensten van liberale Joden. Uit respect dienen zelfs niet-joodse gasten de gewoonte van de synagoge te volgen en een keppel te dragen. Met een keppel bedekken Joodse mannen hun hoofd en zij maken hiermee een onderscheid tussen het aardse en het hogere.

Mannen vanaf 13 jaar die bar-mitswa hebben gedaan, dragen meestal ook een talliet of talles, voluit: talliet gadol. Dit is een rechthoekig omzoomd gebedskleed met aan de vier hoeken draadjes, tsietsiet geheten. De talliet wordt gedragen bij het ochtendgebed en de voorzanger draagt hem bij alle gebeden. Dit wordt niet verwacht van niet-joden, die beleefd kunnen weigeren als ze er een wordt aangeboden. Tegenwoordig dragen vrouwen in meer liberale synagogen soms ook een keppel en talliet, maar dit is niet verplicht.

Keppel / Bron: Wikimedia Commons

Betekenis en uitleg van de tsietsiet en talliet kattan

Naar Bijbels voorschrift

Tsietsiet (צִיצִית) verwijst naar de touwtjes die aan de hoeken van de talliet gadol (de Joodse gebedssjaal) zijn bevestigd. Het verwijst ook naar de poncho-achtige mini-talliet die de hele dag gedragen wordt, vaak onder een overhemd. Deze kleine talliet is speciaal bedoeld om onder de kleding te dragen om ten alle tijde te voldoen aan het voorschrift de tsietsiet te dragen. Deze staat ook bekend als ’talliet kattan’, vaak simpelweg ’tsietsiet’ genoemd.2Wikipedia. Talliet. https://nl.wikipedia.org/wiki/Talliet (ingezien op 23-8-2022) Het betreft dus een rechthoekig kledingstuk met een gat in het midden waardoor het hoofd komt, met draadjes (tsietsiet) aan de vier hoeken. Dit kledingstuk wordt in alle gemeenschappen door alle orthodox-joodse jongens en mannen onder de kleding gedragen, meestal onder een overhemd. Vaak (maar niet altijd) laat men de draden buiten de broek hangen.

Joodse mannen dragen de tsietsiet volgens voorschrift in de Thora, zie Numeri 15:37-393De HEERE sprak tot Mozes: preek tot de Israëlieten en zeg tegen hen dat zij voor zichzelf, al hun generaties door, kwastjes moeten maken aan de hoeken van hun kleren. Aan de kwastjes aan de hoek moeten zij een blauwpurperen draad bevestigen. Die zal voor u aan de kwastjes zitten, opdat u, wanneer u hem ziet, aan al de geboden van de HEERE denkt en die doet, zodat u niet uw eigen hart en uw eigen ogen zult onderzoeken, waar u als in hoererij achteraan gaat. en Deuteronomium 22:124Aan de vier hoeken van het bovenkleed waarin u zich hult, moet u voor uzelf kwastjes maken..

Talliet kattan met tsietsiet onder de kleding / Bron: Wikimedia Commons

Numerieke symboliek voor de tsietsiet

De franjekwasten bestaan uit acht draden waarin vijf knopen zijn gemaakt. De acht touwtjes en vijf knopen zijn een fysieke weergave van de 613 mitswot (voorschriften, enkelvoud mitswa) van de Thora. Het werkt als volgt: elke letter in het Hebreeuwse alfabet heeft een overeenkomstige numerieke waarde (gematria). De numerieke waarden van de vijf letters waaruit het Hebreeuwse woord tzitzit bestaat, zijn opgeteld 600. Tel de acht draden en vijf knopen van elke kwast bij elkaar op, en het totaal is 613.

Zelf tsietsiet maken

Een instructievideo om zelf tsietsiet te maken:

Sja’atnez (geen kleding van wol en linnen)

Veel religieuze Joden houden zich aan het sja’atnez-gebod en dragen geen kleding gemaakt van een mengsel van wol en linnen. Zij controleren hun kleren zorgvuldig, om er zeker van te zijn dat zij geen sja’atnez – geen wol met linnen – bevatten. Sja’atnez is een belangrijke mitswa (gebod). Dit geboden vinden we tweemaal in Thora. Het staat in Leviticus 19:19 en Deuteronomium 22:11.

Waarom dragen orthodoxe Joden zwarte kleding?

Opgemerkt moet worden dat niet alle orthodox-joodse mannen zich in zwart en wit kleden, maar voor degenen die dat wel doen, zijn er grofweg drie redenen te bedenken.5U mag de gebruiken van het land Egypte, waarin u gewoond hebt, niet navolgen, en ook de gebruiken van het land Kanaän, waar Ik u naartoe breng, mag u niet navolgen. U mag niet in hun verordeningen gaan.

Ten eerste leeft binnen het orthodoxe jodendom het concept ’tzniut’. Dit beschrijft zowel de karaktereigenschappen van bescheidenheid en fatsoen, alswel een groep Joodse wetten met betrekking tot gedrag. De Talmoed in traktaat Sjabbat spreekt over kleding voor mannen en het bevat aanwijzingen om geen opzichte kleding te dragen en niet al te bezorgd te zijn over de heersende mode. Vanuit dit perspectief zijn mannen die zwarte jassen en broeken dragen zowel eenvoudig als formeel. Het is niet opzichtig, maar het is ook niet casual zoals een spijkerbroek en een T-shirt. De boodschap die het uitzendt, is dat de persoon die het draagt ​​zowel waardig als nederig is.

Babylonische Talmoed (na de Tenach is de Talmoed het belangrijkste boek binnen het jodendom) / Bron: Wikimedia Commons

Ten tweede is er het Bijbelse verbod om de gebruiken van andere volken niet na te volgen (Leviticus 18: 3).6U mag de gebruiken van het land Egypte, waarin u gewoond hebt, niet navolgen, en ook de gebruiken van het land Kanaän, waar Ik u naartoe breng, mag u niet navolgen. U mag niet in hun verordeningen gaan. Het dragen van zwart-wit is een veel voorkomende basislijn van hoe Joodse mannen eruit zien.

Ten derde zijn er mensen die zich zo kleden, simpelweg omdat het een herkenningsteken is geworden voor bepaalde orthodoxe gemeenschappen. Als je je aansluit bij een bepaalde gemeenschap, dan kleed je je op een manier die dat ook tot uitdrukking brengt.

Kippa of keppel
Keppel of kippa / Bron: Gilabrand (Wikimedia Commons)

Joodse hoofddeksels

Keppel

De traditie om een ​​keppel of kippa te dragen is geen Bijbels voorschrift. Het is eerder een gewoonte die zich ontwikkelde om uiting te geven aan je eerbied voor God.

In Talmoedische tijden was het dragen van een hoofdbedekking voorbehouden aan mannen met statuur. In latere generaties werd het echter de algemeen aanvaarde gewoonte dat alle Joodse mannen te allen tijde een keppel droegen, en vooral tijdens het gebed. Zoals met alle joodse gebruiken, worden ze, zodra ze een universeel aanvaarde joodse praktijk worden, halachisch verplicht. Halachisch betekent betrekking hebbend op de joodse wet.

Sjtreimel of shtreimel (bontmuts)

Een sjtreimel of shtreimel is een bontmuts die door veel getrouwde haredische mannen wordt gedragen, met name (hoewel niet uitsluitend) leden van chassidische groepen, op Sjabbat en joodse feestdagen en andere feestelijke gelegenheden. Het charedisch jodendom, beter bekend onder de term ‘ultraorthodoxe Joden’, is één van de twee hoofdrichtingen binnen het orthodox jodendom. De andere richting is het modern-orthodox jodendom. De sjtreimel wordt over het algemeen pas na het huwelijk gedragen.

Sjtreimel of shtreimel (bontmuts) / Bron: Wikimedia Commons

Het jodendom schrijft aan mannen voor het hoofd te bedekken, maar de sjtreimel heeft vanuit het standpunt van de Joodse wet geen speciale religieuze betekenis in vergelijking met andere vormen van hoofdbedekkingen. Het dragen van twee hoofdbedekkingen wordt echter beschouwd als extra spirituele verdienste. De sjtreimel wordt altijd over een keppeltje gedragen. Waarschijnlijk is de sjtreimel van Tataarse oorsprong.

Verreweg de meeste charediem  zijn chassidiem. Dit is een mystieke stroming van Askhenazische Jodendom. De Lubavitcher chassidiem, die ook wel Chabad wordt genoemd, is een van de grootste chassidische bewegingen ter wereld. Zij profileren zich niet door strikte kledingcodes, maar meer door een zekere zendingsdrang. 7Kerk & Israël. Een wereld apart. https://www.kerkenisrael.nl/vrede-over-israel/voi57-1b.php (ingezien op 11-7-2021) De Lubavitcher chassidiem dragen geen bontmutsen. Waarom dat zo is, wordt in deze video beantwoord:

Kun je met een keppel op rondlopen in de Schilderswijk in Den Haag?

In Duitsland heeft in 2019 de speciale regeringsgezant die zich bezighoudt met de bestrijding van antisemitisme Joden afgeraden om overal in Duitsland met een keppeltje de straat op te gaan. De toenemende maatschappelijke verruwing ligt daaraan ten grondslag.8NOS. Duitsland raadt Joden af om overal keppel te dragen. https://nos.nl/artikel/2286228-duitsland-raadt-joden-af-om-overal-keppel-te-dragen (ingezien op 13-10-2022)

Hoe zit dat in Nederland? In onderstaande video wordt getest of je veilig en zonder scheldpartijen rond kunt lopen in drie gebieden in Den Haag met een keppeltje op:

Vanaf het begin van het ontstaan van het Joodse volk speelt kleding een belangrijke rol binnen het Jodendom. Het weerspiegelt religieuze identificatie, sociale status, emotionele toestand en zelfs de relatie van de Joden met de buitenwereld. Volgens de Joodse wijzen droegen Joden in het Oude Egypte ook kenmerkende kleding.

Reacties, vragen en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel over Joodse kledij. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.