Zonder God geen werkelijke verantwoordelijkheid

Last Updated on 30 september 2025 by M.G. Sulman

Verantwoordelijkheid is een woord dat we bijna gedachteloos gebruiken. In het dagelijks leven bedoelen we ermee dat iemand rekenschap moet afleggen voor zijn daden: een leerling die zijn huiswerk niet maakt, een bestuurder die fouten maakt, een ouder die zijn kind verzorgt. Maar onder deze alledaagse voorbeelden ligt een diepere laag. Wat betekent het eigenlijk dat een mens verantwoordelijk ís? Betekent het slechts dat we elkaar aanspreken op afspraken, of gaat het om iets dat ons hele mens-zijn raakt? Dit artikel wil laten zien dat ware verantwoordelijkheid niet uit de lucht komt vallen, maar wortelt in het feit dat wij geschapen zijn naar het beeld van God.

De kernvraag

Waarom is de mens verantwoordelijk? Sommigen zeggen: het is niet meer dan een sociaal contract, een afspraak die samenlevingen maken om orde te bewaren. Anderen verklaren het als een toevallig evolutionair bijproduct: gedragscodes die ons hielpen te overleven in stamverband. Maar wie iets dieper graaft, merkt dat zulke verklaringen tekortschieten. Waarom voelt iemand die belasting ontduikt of plagiaat pleegt zich schuldig, ook al ontdekt niemand het? Waarom ervaren we een plicht die sterker is dan het gemak van eigenbelang? De Schrift geeft een helder antwoord: de mens is verantwoordelijk omdat hij geschapen is naar Gods beeld (Genesis 1:27). Dat beeld betekent dat we niet slechts biologische wezens zijn, maar morele personen die leven coram Deo – voor Gods aangezicht.

Zonder God: een illusie

Wanneer men God buitensluit, blijft er van verantwoordelijkheid niet veel meer over dan een illusie. Want op welk fundament rust plichtsbesef als alles herleid kan worden tot blind toeval, chemische processen en genetische overleving? Richard Dawkins mag beweren dat we “dancing to the music of our DNA” zijn – maar dan is verontwaardiging over onrecht niets dan een chemische prikkel in een kluwen neuronen. Denk aan de woede die mensen voelen bij corruptie of machtsmisbruik: als alles slechts biologie en overlevingsdrang is, waar komt dat diepgevoelde ‘dit is verkeerd’ dan vandaan? Hoe kan men dan nog spreken van werkelijke schuld of verantwoording? Het klinkt scherp, maar wie dit consequent doordenkt, komt uit bij nihilisme. Dat is geen loze term: nihilisme betekent dat uiteindelijk niets meer bindend of zinvol is. Goed en kwaad, recht en onrecht; het lost allemaal op in relativiteit en willekeur.

Geloof en verantwoordelijkheid

De Bijbel leert dat de mens rekenschap moet geven voor zijn daden. Paulus schrijft in Romeinen 14:12: “Zo zal dan een ieder van ons voor zichzelf rekenschap geven aan God.” Dit is geen vrijblijvende gedachte, maar de ankergrond van recht en gerechtigheid. Verantwoordelijkheid is geen menselijke vondst, maar een goddelijke instelling. Wie dit fundament loslaat, zaagt de tak af waarop hij zit. Zelfs in ons dagelijks leven ervaren we dit: een kind dat liegt, voelt intuïtief dat het schuldig is, ook als niemand het gezien heeft. Waar komt dat besef vandaan, tenzij uit een hoger moreel kompas? Zonder God rest er hooguit een horizontale vorm van aansprakelijkheid – gebaseerd op afspraken of gewoontes – maar geen diepere, absolute verantwoordelijkheid die ons als mensen wezenlijk bindt. Theologisch gezegd ontbreekt dan de transcendente norm die hoger staat dan mens of samenleving. Filosofisch raakt men zo verstrikt in relativisme: wat vandaag plicht heet, kan morgen afgeschaft worden. Werkelijke verantwoordelijkheid veronderstelt een normatieve orde die niet uit onszelf voortkomt, maar die ons van bovenaf aanspreekt en verplicht.

Voorbeeld: rechtspraak

Neem de rechtszaal. Een rechter veroordeelt iemand niet op basis van willekeur, maar op grond van een norm die boven individu en samenleving uitgaat. Maar wie bepaalt uiteindelijk dat moord verkeerd is? Als ‘goed’ slechts een maatschappelijk convenant is, dan is morgen ook slavernij of genocide toelaatbaar, zodra de meerderheid het wil. De geschiedenis levert genoeg huiveringwekkende voorbeelden. Pas in het licht van Gods heiligheid krijgt recht absolute betekenis. Hierin wordt schuld niet slechts horizontaal – tegenover medemensen – verstaan, maar vooral verticaal: tegenover de heilige God Zelf. Theologisch gesproken gaat het om de coram Deo-dimensie, het leven voor Gods aangezicht. Filosofisch raakt dit aan de idee van een absolute norminstantie, die boven cultuur en consensus uitstijgt en aan de mens een onherroepelijke plicht oplegt.

Conclusie

Verantwoordelijkheid is geen menselijke uitvinding en ook geen handig middel om de samenleving in toom te houden. Zij behoort tot ons wezen, omdat wij geschapen zijn naar Gods beeld. Dit betekent dat wij geroepen zijn rekenschap af te leggen van ons leven – niet alleen tegenover elkaar, maar bovenal tegenover God. Zonder dit fundament verschrompelt verantwoordelijkheid tot losse afspraken of tijdelijke regels die vandaag gelden en morgen weer verdwijnen.

We zien dat in het dagelijks leven: een kind dat liegt, voelt zich schuldig ook al is er geen volwassene bij. Een werknemer die fraudeert, weet innerlijk dat het verkeerd is, zelfs wanneer de kans klein is dat hij ontdekt wordt. Een politicus die macht misbruikt, merkt dat er meer speelt dan opiniepeilingen: zijn geweten spreekt. Deze voorbeelden tonen dat verantwoordelijkheid niet beperkt is tot horizontale afspraken, maar geworteld is in de verticale verhouding coram Deo – voor Gods aangezicht.

Pas in dat licht krijgt verantwoordelijkheid haar volle gewicht. Zij is geen last die wij elkaar opleggen, maar een roeping die God Zelf aan ieder mens geeft. Wie dit besef verliest, verliest uiteindelijk ook zichzelf.

Lees verder

Wie verder wil nadenken over dit thema, kan terecht bij verwante artikelen. Zo laat [de progressieve geest] zien hoe ideologie morele claims maakt zonder een vast fundament, en in [de oorsprong van het leven] komt de vraag naar orde en beginpunt scherp naar voren. Ook [God definiëren en verbinden met de zichtbare wereld] raakt aan dezelfde kern: hoe geloof en werkelijkheid zich tot elkaar verhouden. Zelfs in [vergeten Bijbelse kruiden] proef je hoe schepping en openbaring tastbaar samenkomen. En wie zich afvraagt hoe neutraal wetenschap eigenlijk is, vindt in [wat een wetenschapper leent van het christelijke wereldbeeld] een spiegel die duidelijk maakt dat ook daar geleend wordt van het christelijk fundament.

Geraadpleegde bronnen

• Bahnsen, G. L. (1996). Always Ready: Directions for Defending the Faith. Atlanta, GA: American Vision.

• Van Til, C. (2003). The Defense of the Faith (4th ed., edited by K. Scott Oliphint). Phillipsburg, NJ: P&R Publishing.

• Frame, J. M. (1987). The Doctrine of the Knowledge of God. Phillipsburg, NJ: P&R Publishing.

• Plantinga, A. (2000). Warranted Christian Belief. Oxford: Oxford University Press.

• Sproul, R. C. (2005). Defending Your Faith: An Introduction to Apologetics. Wheaton, IL: Crossway.

Reacties en ervaringen

Hoe kijk jij aan tegen verantwoordelijkheid?

• Is er volgens jou sprake van echte schuld en rekenschap zonder God?

• Herken je het idee van borrowed capital in het publieke debat of in je eigen werkveld?

• Of ervaar je juist dat verantwoordelijkheid pas werkelijk gewicht krijgt in het licht van Gods Woord?

Laat hieronder je gedachten, vragen of ervaringen achter. Een goed gesprek begint vaak met een enkel woord of een kleine observatie.