Ziekte van Refsum: symptomen, oorzaken en behandeling

Last Updated on 25 maart 2023 by M.G. Sulman

De ziekte van Refsum bij volwassenen is een stofwisselingsziekte die wordt veroorzaakt door verschillende defecte genen (voornamelijk PHYH), wat resulteert in de overmatige ophoping van fytaanzuur in cellen en weefsels. Het is vernoemd naar de Noorse neuroloog Sigvald Bernhard Refsum (1907–1991). De ziekte van Refsum begint meestal in de adolescentieperiode en wordt gediagnosticeerd aan de hand van de bovengemiddelde niveaus van fytaanzuur. Als fytaanzuur niet goed in je lichaam wordt afgebroken, hoopt het zich op in zenuwen, lever en (lichaams)vet. Fytaanzuur wordt niet in het lichaam aangemaakt, maar wordt in veel voedingsmiddelen aangetroffen. De hoogste concentratie fytaanzuur wordt aangetroffen in zuivelproducten, rundvlees, lamsvlees en sommige vissoorten. De ziekte van Refsum kan levensbedreigend zijn als deze niet wordt gediagnosticeerd en behandeld (met een dieet).

Voeten van een persoon met de ziekte van Refsum / Bron: Wikimedia Commons

Wat is de ziekte van Refsum?

De ziekte van Refsum is een stofwisselingsziekte. Dit zijn erfelijke ziekten die ontstaan door stoornissen in de stofwisseling. De ziekte van Refsum wordt gekenmerkt door de opbouw van een vet (lipide), genaamd fytaanzuur, in bloedplasma en weefsels. Bij de geboorte is de situatie meestal normaal, maar tussen de 10 en 20 jaar oud beginnen de symptomen zich te ontwikkelen, beginnend met verlies van nachtzicht (retinitis pigmentosa), en uiteindelijk zwakte in armen en benen of een verstoord bewegingspatroon (cerebellaire ataxie) . Andere veel voorkomende symptomen van de ziekte van Refsum zijn verlies van reukvermogen (anosmie), ruwe, schilferige huid (ichthyosis) en doofheid. De ziekte van Refsum is een lid van een familie van genetische aandoeningen die bekend staat als leukodystrofieën, die het gevolg zijn van fouten in het vetmetabolisme. Deze fout die een enkel proces beïnvloedt, voorkomt dat de myelineschede, de isolerende laag of beschermlaag die bestaat uit vetten en eiwitten en die de zenuwcellen omgeeft, inclusief die in het oog, groeit of goed functioneert.

Synoniemen

De ziekte van Refsum staat ook bekend onder de volgende benamingen:

  • Syndroom van Refsum
  • Fytaanzuur Oxidase Deficiëntie
  • Fytaanzuur Stapelingsziekte
  • Heredopathia Atactica
  • Polyneuritiformis
  • Hypertrofe Neuropathie van Refsum
  • Cornificatiestoornis 11 (Fytaanzuur Type)
  • Phytanic acid oxidase deficiëntie
  • Phytanoyl-CoA hydroxylase deficiency
  • Adult Refsum disease
  • Hereditary motor and sensory neuropathy Type IV
  • HMSN 4

Vóórkomen

De ziekte van Refsum is een familiale (genetische) aandoening die bij 1 op de 1.000.000 mensen voorkomt.

Symptomen van de ziekte van Refsum

De ernst van deze symptomen kan toenemen op basis van het plasmafytaanzuurniveau in het lichaam. Hogere niveaus zullen over het algemeen de ernst van de symptomen verhogen. Fytaanzuur hoopt zich op in het vetweefsel van Refsum-patiënten gedurende hun hele leven vóórdat de diagnose gesteld wordt. Dit betekent dat zelfs met een streng dieet met weinig fytaanzuur, je gedurende je hele leven nog steeds hogere niveaus van plasmafytaanzuur kan krijgen doordat fytaanzuur uit je vetcellen in het bloed vrijkomt.

Veel voorkomende symptomen van de ziekte van Refsum zijn de volgende:

Retinitis pigmentosa

Bij retinitis pigmentosa (afgekort als RP) gaan de lichtgevoelige cellen in het netvlies, de staafjes en de kegeltjes, in kwaliteit achteruit. Het manifesteert zich als een storing van het nachtzicht en later een verminderd perifeer zicht (het gebied aan de randen van het gezichtsveld), en kan uiteindelijk leiden tot slechtziendheid of blindheid.

Anosmie

Bij anosmie ruik je helemaal niets meer. Het duidt op een volledig afwezige reukzin.

Perifere polyneuropathie

Perifere neuropathie is een disfunctie van één of meerdere perifere zenuwen, dat wil zeggend e zenuwen in armen en benen. Symptomen kunnen bestaan uit:

  • gevoelloosheid
  • zwakte
  • brandende pijn
  • verlies van reflexen die aanvankelijk optreden aan de uiterste delen van het lichaam (voeten of handen)

Doofheid (gehoorverlies)

Bij 80% van de patiënten bij wie de ziekte van Refsum is vastgesteld, is perceptief gehoorverlies gemeld.1Nogueira C, Meehan T, O’Donoghue G. Refsum’s Disease and Cochlear Implantation. Annals of Otology, Rhinology & Laryngology. 2014;123(6):425-427. doi:10.1177/0003489414526846 Bij een perceptief gehoorverlies ligt het probleem in het binnenoor (ook wel slakkenhuis genoemd), of de zenuw die het oor verbindt met de hersenen.

Cerebellaire ataxie

De term ‘cerebellaire ataxie’ verwijst naar neurologische coördinatiestoornissen (ataxie), veroorzaakt door ziektes van de kleine hersenen (het cerebellum), het deel van de hersenen dat de spierfuncties coördineert. Als gevolg hiervan kunnen de hersenen de lichaamshouding niet goed coördineren, evenals de kracht en richting van bewegingen.

Skeletdysplasie

Botafwijkingen, waaronder verkorting of misvorming van de buisvormige botten in de handen en voeten en abnormale groeischijven (epifysaire dysplasie) aan de knieën, ellebogen en schouders.

Ichthyosis

Ichtyosis verwijst naar de situatie waarbij de buitenste laag van de huid niet goed is aangelegd waardoor een droge en schilferige huid ontstaat. Het gaat hierbij om een duidelijk type schilfering van de huid die er anders uitziet dan eczeem of psoriasis. Deze symptomen kunnen variëren schilfering van de handpalmen en voetzolen (met een visachtig aspect) tot schilfering op de romp.

Afwijkingen aan de pupillen

De pupil van het oog is vaak klein bij de ziekte van Refsum en reageert niet goed op licht of medicijnen die door optometristen worden gebruikt om het oog te ‘openen’.

Cataract (staar)

Het gaat hierbij om een vertroebeling van de lens in het oog die een verslechtering van het zicht veroorzaakt, vaak geassocieerd met stervormige halo’s rond heldere objecten.

Nystagmus

Nystagmus duidt op het ritmisch heen en weer bewegen van de ogen, zonder dat je dit zelf stuurt.

Hartritmestoornissen

Hartritmestoornissen zijn een zeldzame maar ernstige complicatie van zeer hoge fytaanzuurspiegels en kunnen een doodsoorzaak zijn bij de ziekte van Refsum.

Zwakte

Aanzienlijk langzaam herstel en zwakte na ziekte is een kenmerk van de ziekte van Refsum.

Complicaties

Er kunnen complicaties aan het hart optreden, waaronder geleidingsstoornissen en cardiomyopathie, welke in verband zijn gebracht met vroegtijdig overlijden. Er is sprake van een geleidingsstoornis als het elektrosignaal ergens in het hart wordt vertraagd of versneld. Cardiomyopathie is een aandoening van de hartspier, waarbij het hart minder goed kan samentrekken of ontspannen.

Oorzaken van de ziekte van Refsum

Mutaties in PHYH- en PEX7-genen

De meeste gevallen (90%) van de ziekte van Refsum zijn het gevolg van een verandering (mutatie) in het PHYH-gen. De meeste van de overige gevallen zijn het gevolg van een mutatie in het PEX7-gen dat PHYH transporteert in cellen. Mutaties in PHYH- en PEX7-genen veroorzaken een abnormale werking van peroxisomen, dit zijn structuren die de afbraak van vetzuren mogelijk maken, waaronder fytaanzuur. het is een blaasje waarin uit voeding verkregen vetzuren worden afgebroken tot belangrijke bouwstenen voor de cel. PHYH codeert specifiek voor het phytanoyl-CoA-hydroxylase-enzym dat in het peroxisoom wordt gebruikt om fytaanzuur af te breken.

Fytaanzuur wordt niet in het lichaam aangemaakt, maar is afkomstig uit voeding en is afgeleid van bacteriële fermentatie van groene planten of algen. Het wordt vaak aangetroffen in zuivelproducten, rundvlees, lamsvlees en andere dierlijke voedingsmiddelen van herkauwers, evenals in sommige zeevruchten. Door het niet goed functioneren van het peroxisoom en aanverwante enzymen kan fytaanzuur niet worden afgebroken en hoopt het zich dus op in de cel. Het is anno 2023 onduidelijk op welke manier de opeenhoping van fytaanzuur giftig is en het gezichtsvermogen beïnvloedt of hoe het andere kenmerken van de ziekte veroorzaakt.

Autosomaal recessieve genetische aandoening

De ziekte van Refsum is een autosomaal recessieve genetische aandoening. Recessieve genetische aandoeningen treden op wanneer je een niet-werkend gen van elke ouder erft. Als je één werkend gen en één niet-werkend gen voor de ziekte ontvangt, ben je drager van de ziekte. Het risico voor twee ouders die drager zijn om beide het niet-werkende gen door te geven en daarom een ​​getroffen kind te krijgen, is 25% bij elke zwangerschap. Het risico om een ​​kind te krijgen dat drager is, zoals de ouders, is bij elke zwangerschap 50%. De kans dat een kind werkende genen van beide ouders krijgt, is 25%. Het risico is precies hetzelfde voor mannen en vrouwen.

Abetalipoproteïnemie heeft een autosomaal recessief overervingspatroon
De ziekte van Refsum heeft een autosomaal recessief overervingspatroon / Bron: Wikimedia Commons

Onderzoek en diagnose

Diverse onderzoeken

Uit bloedonderzoek komt het volgende naar voren:

  • Plasmaconcentraties van fytaanzuur van> 200 μmol / l (normale concentraties <18 μmol / l).
  • CSF-eiwitniveaus zijn meestal verhoogd.
  • Het LDL- en HDL-cholesterolgehalte is verlaagd.

Er wordt ook beeldvormende onderzoek verricht:

  • Gewone röntgenfoto’s kunnen botveranderingen laten zien.
  • MRI-scan kan veranderingen laten zien van het corticospinale kanaal (dit kanaal voert impulsen van de hersenen naar het ruggenmerg), de nucleus dentatus (grootste kern dat verantwoordelijk is voor motorische planning) en corpus callosum of de hersenbalk. Langzame geleidingssnelheden komen naar voren bij zenuwgeleidingsonderzoeken.

Zenuwbiopsie laat afwijkingen zien in de cellen van Schwann, die als opgerolde pannenkoeken om de uitlopers van zenuwcellen zitten.

ook kan een ERG-onderzoek gedaan worden. Met een ERG-onderzoek meet de oogheelkundig assistent de signalen in je oog.

Bloedonderzoek
Bloedonderzoek / Bron: Science photo/Shutterstock.com

Differentiële diagnose

Een differentiële diagnose is een lijst van mogelijke aandoeningen waaraan een bepaalde patiënt zou kunnen lijden, gegeven de klachten en symptomen die op dat moment bekend zijn. Van de ziekte van Refsum zijn dat de volgende aandoeningen:

  • ataxie van Friedreich (een aandoening van het zenuwstelsel)
  • mitochondriale cytopathieën
  • andere erfelijke motorische en sensorische neuropathieën
  • abetalipoproteïnemie
  • vitamine E-tekort

Behandeling van de ziekte van Refsum

De behandeling van de ziekte van Refsum is gebaseerd op het beperken van de inname van voedsel met veel fytaanzuur. Het menselijks lichaam kan geen fytaanzuur maken; het wordt aangetroffen in voedingsmiddelen zoals zuivelproducten, rundvlees, lamsvlees en bepaalde soorten vis, zoals tonijn, kabeljauw en schelvis.

Onderzoek heeft aangetoond dat CYP4-isovorm-enzymen de overaccumulatie van fytaanzuur in vivo kunnen helpen verminderen. Plasmaferese is een andere medische interventie die wordt gebruikt om mensen met de ziekte van refsum te behandelen. Hierbij wordt bloed gefilterd om ervoor te zorgen dat er geen ophoping van fytaanzuur plaatsvindt.

Prognose

Hoewel er veel (vaak ernstige) symptomen en complicaties kunnen optreden bij de ziekte van Refsum, is deze gedeeltelijk te behandelen met een fytaanzuurbeperkt dieet. De neurologische, cardiale en dermatologische gevolgen, dus de gevolgen voor de zenuwen, het hart en de huid, kunnen worden teruggedraaid door de fytaanzuurspiegels te verlagen. De visuele en gehoorstoornissen reageren minder goed op de behandeling.

Reacties en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over de ziekte van Refsum, of tips geven. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.