Last Updated on 11 februari 2024 by M.G. Sulman
Medicatieafhankelijke hoofdpijn (MAH) kan ontstaan ten gevolge van het te vaak nemen van medicijnen tegen hoofdpijn, zoals migraine of spanningshoofdpijn. Door het overmatig gebruik van medicijnen kan je hoofdpijn chronisch worden. Terwijl je voorheen af en toe hoofdpijn had, heb je nu regelmatig last van hoofdpijn en misschien zelfs wel dagelijks. Vaak ontstaat deze vorm van hoofdpijn sluipenderwijs. Langzaamaan ga je steeds vaker pijnstillers nemen en rek je het voorschrift van de (huis)arts beetje bij beetje op. Je krijgt meer hoofdpijn, gaat weer vaker pijnstillers gebruiken en aldus beland je in een vicieuze cirkel. Overmatig gebruik van middelen tegen hoofdpijn kan dus een paradoxaal effect hebben en de klachten verergeren. Ook kan door gebruik van veel pijnstillers gewenning ontstaan, waardoor je steeds meer pijnstillers nodig hebt om dezelfde werking te bereiken. Dezelfde soort hoofdpijn kan ook ontstaan als je veel cafeïne gebruik. Veel mensen krijgen als ze koffie weglaten, bijvoorbeeld in het weekend, last van hoofdpijn (cafeïneonthouding). Cafeïne zit niet alleen in koffie, maar ook in thee, ice-tea, energiedranken en chocolade. Er bestaan ook pijnstillers met coffeïne, zoals Panadol Plus®.
Wat is medicatieafhankelijke hoofdpijn?
Langdurig gebruik
Alle mensen die aan een primaire hoofdpijnstoornis lijden, zoals migraine of spanningshoofdpijn, lopen het risico om medicatieafhankelijke hoofdpijn te ontwikkelen als ze te vaak pijnstillers gebruiken. Je herkent deze ontwikkeling óf aan het feit dat de hoofdpijnaanvallen ineens langer duren en je steeds meer medicijnen moet slikken om de pijn te verlichten, óf aan een gestage toename van het aantal hoofdpijndagen. Veel patiënten hebben het gevoel dat ze nooit een ‘helder hoofd’ hebben.
Als je meer dan 15 dagen per maand een eenvoudige pijnstiller neemt (bijvoorbeeld acetylsalicylzuur (aspirine), ibuprofen, paracetamol) of langer dan 10 dagen triptanen, opiaten of een combinatiepreparaat (bijvoorbeeld met aspirine, paracetamol en cafeïne) gebruikt, loop je het risico om hierdoor hoofdpijn te krijgen. Deze door pijnstillers veroorzaakte hoofdpijn ontwikkelt zich meestal alleen als de pijnstillers vaak en in toenemende mate gedurende maanden of zelfs jaren worden ingenomen. Bovenstaande grenswaarden zijn afgeleid van de International Headache Classification. De ervaring heeft geleerd dat er ook mensen zijn die chronische hoofdpijn krijgen, zelfs als deze grenswaarden niet worden bereikt.
Indicatie
Bij chronische hoofdpijn, dat wil zeggen langer dan drie maanden meer dan 15 dagen hoofdpijn per maand, en je meer dan 10 tot 15 dagen per maand of meer dan twee dagen per week pijnmedicatie (ongeacht de hoeveelheid per keer) inneemt, dan zou er sprake kunnen zijn van een medicatieafhankelijke hoofdpijn.
Synoniemen
Medicatieafhankelijke hoofdpijn (MAH) staat ook wel bekend als medicatie overgebruik hoofdpijn (MOH).
Vóórkomen
Medicatie afhankelijke hoofdpijn is met een prevalentie van 2% de meest voorkomende vorm van chronische dagelijkse hoofdpijn (CDH). Er wordt gesproken van ‘chronisch’ bij dagelijkse of bijna dagelijkse hoofdpijn gedurende minimaal 15 dagen per maand.
Symptomen van medicatieafhankelijke hoofdpijn
Tekenen en symptomen van hoofdpijn door overmatig gebruik van medicatie kunnen variëren, afhankelijk van het type hoofdpijn dat je oorspronkelijk behandelde en de gebruikte medicatie. Hoofdpijn door overmatig gebruik van medicijnen heeft vaak de volgende kenmerken:
- Deze vorm van hoofdpijn komt elke dag of bijna elke dag voor, waarbij je vaak in de vroeg in de ochtend ermee wakker wordt.
- De pijn verbetert met pijnstillende medicatie, maar kom dan terug als de medicatie uitgewerkt is.
Andere tekenen en symptomen kunnen zijn:
- misselijkheid
- rusteloosheid
- concentratieproblemen
- geheugenproblemen
- prikkelbaarheid
Oorzaken van MAH
Alle analgetica (pijnstillers) kunnen in principe deze vorm van hoofdpijn veroorzaken. Hoe pijnstillers leiden tot chronische hoofdpijn bij overmatig gebruik, is anno 2023 slechts gedeeltelijk duidelijk. Neurobiologische processen van pijnverwerking, maar ook psychische factoren lijken een belangrijke rol te spelen. Juist de goede werking van de triptanen (ter behandeling van hoofdpijn bij migraine en clusterhoofdpijn) kan leiden tot een versneld ‘leerproces’ in de hersenen, wat kan resulteren in het vaker gebruiken van deze middelen. Onderzoek laat zien dat triptanen eerder en zelfs in lagere doses tot de ontwikkeling van door pijnstillers veroorzaakte hoofdpijn leiden dan andere stoffen.
Risicofactoren
Risicofactoren voor het ontwikkelen van hoofdpijn door overmatig gebruik van medicatie zijn onder meer:
- Geschiedenis van chronische hoofdpijn. Een geschiedenis van chronische hoofdpijn, vooral migraine, brengt je in gevaar.
- Veelvuldig gebruik van medicijnen tegen hoofdpijn. Het risico neemt toe als je gecombineerde analgetica, ergotamine of triptanen 10 of meer dagen per maand of eenvoudige analgetica meer dan 15 dagen per maand gebruikt. Vooral als dit regelmatige gebruik drie of meer maanden aanhoudt.
Om welke medicijnen gaat het?
Bij mensen die vaak hoofdpijn hebben, is het risico van medicatieafhankelijke hoofdpijn aanwezig bij het gebruik van pijnstillers als paracetamol, acetylsalicylzuur (aspirine), diclofenac, naproxen en ibuprofen. De specifieke migrainemiddelen zoals de triptanen (groep van medicijnen die worden toegepast om een migraineaanval te behandelen) of ergotamine (ook een antimigrainemiddel) kunnen ook extra hoofdpijn geven, met name wanneer je er veel van gebruikt.
Wat is overmatig gebruik van medicijnen?
Overmatig gebruik van medicijnen wordt bepaald door de hoeveelheid medicatie die je per maand neemt. Elke medicatieklasse heeft een specifieke drempel. Gebruik van triptanen, moederkorenalkaloïden, combinatie-analgetica of opioïden op tien of meer dagen per maand vormt overmatig gebruik van medicatie. Gebruik van eenvoudige analgetica, waaronder niet-steroïde anti-inflammatoire geneesmiddelen (NSAID’s) gedurende 15 of meer dagen per maand, vormt overmatig gebruik van medicatie. Het gebruik van bepaalde klassen van acute medicijnen, zoals opioïden, barbituraatbevattende pijnstillers en butalbital, aspirine en cafeïne, wordt in verband gebracht met een verhoogd risico op chronische migraine.
Eenvoudige analgetica
Veel voorkomende medicijnen zoals aspirine, paracetamol, NSAID’s (ibuprofen, diclofenac en naproxen) kunnen bijdragen aan reboundhoofdpijn, vooral wanneer je de aanbevolen dagelijkse doseringen overschrijdt. Deze medicijnen veroorzaken MAH bij gebruik ervan op 15 of meer dagen per maand.
Combinatiepijnstillers
Vrij verkrijgbare pijnstillers die een combinatie van cafeïne, aspirine en paracetamol of butalbital1Butalbital is een barbituraat met een tussenliggende werkingsduur. bevatten, veroorzaken vaak ook hoofdpijn door overmatig gebruik van medicijnen. Al deze medicijnen vormen een hoog risico voor de ontwikkeling van hoofdpijn door overmatig gebruik van medicijnen als ze 10 of meer dagen per maand worden ingenomen.
Triptanen en ergotaminen
Triptanen2Triptanen zijn een familie van op tryptamine gebaseerde geneesmiddelen die worden gebruikt als mislukte medicatie bij de behandeling van migraine en clusterhoofdpijn. en ergotaminen3Ergotamine is een alkaloïde met een vasoconstrictieve werking dat gebruikt wordt als aanvalscouperend antimigrainemiddel. Daarbij wordt het met cafeïne gecombineerd. hebben ook een matig risico op hoofdpijn door overmatig gebruik van medicatie bij gebruik gedurende tien of meer dagen per maand.
Opioïden
Een opioïde is een analgeticum dat min of meer dezelfde werking heeft als morfine, waarbij de pijnstillende effecten op de voorgrond staan. Onder andere oxycodon, tramadol, butorfanol, morfine, codeïne en hydrocodon veroorzaken MAH bij gebruik van 10 of meer dagen per maand.
Cafeïnegebruik
Cafeïne-inname van meer dan 200 mg per dag verhoogt het risico op MAH. Een dagelijkse dosis cafeïne kan als het ware een katalysator zijn voor medicatieafhankelijke hoofdpijn.
Onderzoek en diagnose
Er is sprake van medicatieafhankelijke hoofdpijn als je chronisch hoofdpijnklachten hebt, waar geen patroon in te herkennen valt. De hoofdpijn moet meer dan 10 of 15 dagen per maand aanwezig zijn, terwijl je één van onderstaande pijnstillers gebruikt (zie afbeelding). De diagnose wordt definitief gesteld als je gestopt ben met het gebruik van pijnstillers, waarna je hoofdpijn verdwenen is.
In principe kan elk middel tegen hoofdpijn zelf hoofdpijn veroorzaken, indien je het te vaak gebruikt. Zelfs veel voorkomende stoffen zoals acetylsalicylzuur, beter bekend als aspirine, of paracetamol zijn daar niet van uitgesloten.
Je kunt alleen met zekerheid vaststellen of er sprake is van medicijnafhankelijke hoofdpijn door met het medicijn te stoppen: gedurende minimaal twee weken tot acht weken. Als je dan minder last hebt van hoofdpijn of van je voorheen gebruikelijke pijnpatroon, dan gaat het om medicatieafhankelijke hoofdpijn.
Als je nog geen medicijnpauze hebt genomen, controleer dan hoe lang en regelmatig je deze geneesmiddelen gebruikt. Artsen leggen de limiet op tien dagen of meer per maand, ongeacht de gebruikte dosis.
Combinatiepreparaten zijn bijzonder gevaarlijk. Ze bevatten meerdere actieve ingrediënten, vaak ook cafeïne. Uit onderzoek blijkt dat dergelijke tabletten verantwoordelijk zijn voor het grootste aantal gevallen van aanhoudende hoofdpijn door medicatie.
Behandeling van medicatieafhankelijke hoofdpijn
Als je hoofdpijn hebt door gebruik van veel pijnstillers, dan is volledig stoppen met de pijnstillers het enige dat soelaas biedt. Wanneer de hoofdpijn samenhangt met het gebruik van te veel cafeïne, dan doe je er verstandig aan om met de cafeïnehoudende middelen te stoppen. Het stoppen met deze pijnstillers gaat gepaard met ontwenningsverschijnselen. Na enkele weken zullen de hoofdpijnklachten afnemen. De hoofdpijn kan interfereren met je dagelijkse bezigheden, waardoor het extra moeilijk wordt om te stoppen, maar probeer toch door te zetten. Vraag eventueel je huisarts om hulp en begeleiding. Ook is het verstandig om de mensen in je naaste omgeving uit te leggen wat er aan de hand is. Vrienden, familie en naaste collega’s kunnen je dan zo veel mogelijk steunen.
Uiteindelijk zal de medicijnafhankelijke hoofdpijn wegblijven en dan is het van belang om een juiste diagnose te laten stellen. De oorspronkelijke hoofdpijn kan terugkomen en het is zaak om te ontdekken om wat voor hoofdpijn het nu gaat (migraine, spanningshoofdpijn). Een hoofdpijndagboek kan hierbij helpen. Een goede diagnose betekent dat een adequate behandeling ingezet kan worden.
Prognose
Met de juiste behandeling is de prognose voor hoofdpijn door overmatig gebruik van medicijnen goed. Medicatieafhankelijke hoofdpijn is een behandelbare aandoening. De beste remedie is compleet stoppen met de pijnstillers, gedurende ten minste drie maanden.
Preventie
Medicatieafhankelijke hoofdpijn kan worden voorkomen door de volgende maatregelen in acht te nemen:
- Neem de hoofdpijnmedicatie zoals voorgeschreven. Lees daarom ook altijd eerst de bijsluiter voor gebruik.
- Als je meer dan twee keer per week hoofdpijnmedicatie nodig hebt, neem dan contact op met je huisarts.
- Vermijd medicijnen die butalbital (een barbituraat) of opioïden bevatten.
- Gebruik vrij verkrijgbare pijnstillers minder dan 15 dagen per maand.
- Beperk het gebruik van triptanen of combinatie-analgetica tot niet meer dan negen dagen per maand.
Reacties en ervaringen
Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over medicatieafhankelijke hoofdpijn, of tips geven. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.
