De Emmaüsgangers: een vervalste Vermeer van Han van Meegeren

Last Updated on 15 januari 2024 by M.G. Sulman

Museum Boijmans Van Beuningen kocht in 1937 voor een recordbedrag van 540.000 gulden het schilderij De Emmaüsgangers van Vermeer. Althans, het museum was ervan overtuigd dat het schilderij authentiek was. Doch in 1945, na de oorlog, kwam aan het licht dat het een product was van meestervervalser Han van Meegeren. Hij werd gearresteerd voor collaboratie met de Duitsers en bekende toen dat hij het schilderij had vervalst. Het was een enorme schok voor de kunstwereld en voor het museum, dat voor schut stond. Het was het grootste kunstvervalsingsschandaal in de geschiedenis van Nederland.

Han van Meegeren: De Emmaüsgangers (1937), vervalsing die voor een Vermeer moest doorgaan. / Bron: Wikimedia Commons

Miskoop van De Emmaüsgangers

Een van de geraffineerdste gevallen van vervalsing

De krant Telex schreef berichtte op 18 juli 1945 het volgende over deze beruchte zaak:

“De vervalser, de schilder Han van Meegeren, heeft in 1945 in bijzijn van getuigen, een volledige bekentenis afgelegd. Volgens deze bekentenis behoort tot de door hem vervalste werken ook de beroemde ‘Emmaüsgangers’ uit het museum Boymans te Rotterdam. Dit werk heeft, toen het in 1937 aan het licht kwam, over de gehele wereld grote bewondering gewekt. De vervalser heeft van die tijd af een aantal vervalsingen op de markt doen brengen, die hij op zulk een geraffineerde wijze heeft vervaardigd, dat de beste kenners niet hebben getwijfeld aan de echtheid van zijn werk.

De geheimzinnige omstandigheden, waaronder deze schilderijen opdoken en het feit dat er in een kort tijdsbestek zoveel schilderijen voor de dag kwamen van een meester, wiens bekend oeuvre niet zeer groot is, hebben ertoe geleid, dat men de zaak der ’teruggevonden’ Vermeers weer opnieuw ging bestuderen. Hierdoor is een van de geraffineerdste gevallen van vervalsing tenslotte ontdekt. De schilderijen werden voor grote bedragen aan het rijk en aan particulieren verkocht.”1Voor 8 millioen schilderijen vervalst Waaronder „De Emmausgangers”. “Telex”. ‘s-Gravenhage, 18-07-1945. Geraadpleegd op Delpher op 10-03-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNIOD05:000105772:mpeg21:p002

Han van Meegeren bedacht een zeer goed doordachte en geraffineerde methode om zijn vervalsingen te maken. Eerst kocht hij een echt schilderij uit de 17e eeuw en verwijderde hij voorzichtig de verf. Daarna creëerde hij zelf verf volgens een oud recept uit de late middeleeuwen en voegde daar vloeibaar kunsthars aan toe. Met dezelfde soort penselen als die gebruikt werden in de 17e eeuw schilderde hij een nieuw doek. Dit doek werd in een oven gedroogd en uitgehard, waardoor de verf door het kunsthars keihard werd. Zelfs bij een alcoholtest kon de verf niet oplossen. Ten slotte rolde hij het doek op, zodat er een craquelé-effect ontstond. Om het effect van vuilheid te suggereren werden de barstjes ingewassen met zwarte inkt.

Bewijsmateriaal tegen Han van Meegeren: door hem vervaardigde pigmenten / Bron: Wikimedia Commons

Gevangenisstraf

Van Meegeren bleek een meestervervalser te zijn, die ook andere beroemde schilders zoals Frans Hals, Pieter de Hooch en Gerard ter Borch had vervalst. Maar het was zijn vervalsing van Vermeer die hem wereldberoemd maakte.

Van Meegeren werd veroordeeld tot een gevangenisstraf, maar stierf in 1947 aan een hartaanval voordat hij zijn straf kon uitzitten. Het schilderij De Emmaüsgangers werd teruggegeven aan het museum, maar verloor zijn waarde als een echte Vermeer.

Anno 2024 is het schilderij nog steeds te zien in het Museum Boijmans Van Beuningen, maar het is nu bekend als een vervalsing van Van Meegeren. Het wordt tentoongesteld als een voorbeeld van zijn meesterlijke vaardigheden als vervalser.

Wie was meestervervalser Han van Meegeren?

Han van Meegeren was een Nederlandse kunstenaar en meestervervalser, geboren op 10 oktober 1889 in Deventer en overleden op 30 december 1947 in Amsterdam. Hij begon zijn carrière als een getalenteerde en succesvolle kunstenaar in de stijl van de oude meesters, doch in de jaren 30 van de vorige eeuw begon hij zich te specialiseren in het vervalsen van schilderijen.

Van Meegeren stond bekend om zijn vaardigheid om het uiterlijk van schilderijen uit de 17e eeuw na te bootsen, vooral die van Johannes Vermeer. Hij slaagde erin om zijn vervalsingen te verkopen aan verzamelaars, musea en zelfs aan de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog.

In 1945 werd Van Meegeren in de boeien geslagen voor collaboratie met de Duitsers. Hij wist te ontsnappen aan een zwaardere straf door te bekennen dat hij de vervalsingen had gemaakt. De meestervervalser werd veroordeeld tot een onvoorwaardelijke gevangenisstraf, maar stierf aan de gevolgen van een hartaanval voordat hij zijn straf kon uitzitten.

De zaak van Van Meegeren staat bekend als een van de grootste kunstvervalsingsschandalen in de geschiedenis. Het heeft bijgedragen aan het verbeteren van de controle op de authenticiteit van kunstwerken.

De krant ‘Ons Noorden’ merkte op 24 augustus 1945 naar aanleiding van deze zaak fijntjes op:

“Hieruit blijkt opnieuw welk een betrekkelijke waarde een schilderij expertise heeft. De meest bekwame kunstdeskundigen in ons land en schilderijenrestaurateurs hebben deze Vermeer voor echt verklaard. En deze conclusie nog volgehouden na de bekentenis van v. Meegeren. En nu blijkt toch, dat zij allen zich hebben vergist. Hoeveel valse doeken hangen misschien in onze musea, die als echt gekwalificeerd zijn?”2De Emmausgangers vals. “Ons Noorden”. Groningen, 24-08-1945. Geraadpleegd op Delpher op 10-03-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNIOD05:000133208:mpeg21:p001

Van Meegeren (1945) / Bron: Wikimedia Commons

Welke schilderen vervalste Van Meegeren?

Han van Meegeren staat bekend om zijn vervalsingen van schilderijen uit de 17e eeuw, in het bijzonder die van Johannes Vermeer. Hij slaagde erin om het uiterlijk van Vermeers stijl nauwkeurig na te bootsen en vervalste meerdere schilderijen die werden verkocht als echte Vermeers. Het beroemdste vervalste schilderij van Van Meegeren was ‘De Emmaüsgangers’, dat in 1937 voor een recordbedrag van 540.000 gulden werd aangekocht door het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam.

Een van zijn beroemdste vervalsingen – Christus en de overspelige vrouw van ‘Vermeer’ – verkocht hij in 1945 aan de nazileider Hermann Göring voor een bedrag van 1,65 miljoen gulden. Naast Vermeer vervalste Van Meegeren ook andere oude meesters, waaronder Gerard ter Borch, Pieter de Hooch en Frans Hals. Dankzij de vervalsingen die hij voor veel geld verkocht, bezat Van Meegeren in de oorlog ruim vijftig grachtenpanden in Amsterdam en leidde hij een luxeleven.3Andere Tijden. Han van Meegeren: meestervervalser. https://anderetijden.nl/aflevering/99/Han-van-Meegeren-meestervervalser (ingezien op 10-3-2023)

Van Meegeren schildert Jezus in gesprek met de schriftgeleerden (1945) / Bron: Wikimedia Commons

Onverholen leedvermaak

Uit de Vrije Kunstenaar d.d. 17 november 1945:

Wat was volgens de schrijver de reden van dit onverholen leedvermaak?

HAN VAN MEEGEREN Een pleidooi. “De vrije kunstenaar : waarin opgenomen de ‘Brandarisbrief’ : religieus en politiek onafhankelijk orgaan voor de Nederlandsche kunstenaar”. Amsterdam, 17-11-1945, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 10-03-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010448828:mpeg21:p004

Reacties en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over dit onderwerp. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.