Mentale gezondheid bij tropische ziekten: een blinde vlek in de gezondheidszorg

Last Updated on 13 mei 2025 by M.G. Sulman

Tropische ziekten? Die klinken misschien als iets van verre landen en verre tijden. Maar voor ruim een miljard mensen wereldwijd zijn ze bittere realiteit. Neglected tropical diseases — oftewel: verwaarloosde tropische aandoeningen — zijn ziekten die niet alleen het lichaam aantasten, maar vaak ook de geest langzaam breken. Lepra, filariasis, slangenbeten, leishmaniasis… het zijn niet alleen ziektes die wonden achterlaten op de huid, maar ook littekens in het hoofd en hart. En toch: in rapporten over volksgezondheid draait het meestal om lichamelijke klachten. De mentale schade? Die raakt ondergesneeuwd. Depressie, angst, schaamte en sociale uitsluiting blijven vaak onzichtbaar — voor artsen, beleidsmakers en internationale organisaties. Terwijl die psychische last misschien wel net zo verlammend is als de ziekte zelf. In een indringend overzichtsartikel laat tropenarts David Molyneux zien hoe groot deze blinde vlek is. De wereld telt de zieke lichamen, maar vergeet de gebroken zielen. Het is tijd om dat te veranderen.¹Molyneux, D. H. (2023). Mental health and neglected tropical diseases – the neglected dimension of burden: identifying the challenges and understanding the burden. International Health, 15(Suppl 3), iii3–iii6. https://doi.org/10.1093/inthealth/ihad065

Wat zijn neglected tropical diseases (ntd’s)?

Verwaarloosde tropische ziekten — alleen dat woord al zegt genoeg: verwaarloosd. Niet omdat ze zeldzaam zijn. Integendeel: deze ziekten treffen miljoenen mensen, vooral in delen van Afrika, Azië en Latijns-Amerika. Maar omdat ze arme gemeenschappen raken, krijgen ze nauwelijks aandacht of middelen. De naam is een aanklacht op zich.

NTD’s zijn een verzamelnaam voor een groep van 20 ziekten, waaronder lepra, lymphatische filariasis (ook wel ‘olifantsziekte’ genoemd), slaapziekte, schistosomiasis en de ziekte van Chagas. Sommige worden verspreid via parasieten, andere via insectenbeten, besmet water of aarde. Ze zijn vaak chronisch, ontsierend of invaliderend, en in veel gevallen dodelijk als er geen behandeling is.

Wat ze gemeen hebben? Ze treffen mensen die vaak al onderaan de maatschappelijke ladder staan. Mensen zonder toegang tot goede gezondheidszorg, schoon water of onderwijs. En juist daarom blijven deze ziekten onder de radar: ze maken weinig kabaal in vergaderzalen in Genève, maar des te meer in afgelegen dorpen, op arme boerderijen en in stoffige klinieken met lege schappen.

NTD’s brengen niet alleen fysieke pijn met zich mee. Ze verstoren het dagelijks leven, belemmeren schoolgang, veroorzaken armoede — en, zoals steeds duidelijker wordt: ze laten diepe sporen na in het mentale welzijn van de getroffen persoon én diens omgeving.

De echte vraag is dus niet alleen: wat zijn NTD’s? Maar ook: wie durft ze echt te zien — en wie helpt de stemmen van deze vergeten miljoenen hoorbaar te maken?

De verborgen last: psychische gevolgen van ntd’s

Ze noemen het soms ‘een tropische ziekte’, maar voor wie eraan lijdt, voelt het vooral als een levenslange keten. Want wat begint met een beet, een wond, een zwelling of uitslag, eindigt vaak niet bij lichamelijke klachten. Er ontstaat iets dat moeilijker te behandelen is dan een parasiet of een virus: schaamte, eenzaamheid en psychische pijn.

Depressie in stilte

Mensen met NTD’s krijgen te maken met stigmatisering. Een gezwollen arm door filariasis? Dat wordt al snel gezien als besmettelijk of “onrein”. Een litteken van leishmaniasis in het gezicht? Het kan sociale uitsluiting betekenen, of zelfs leiden tot het verbreken van een huwelijk. Niet zelden raken mensen in een depressie — maar dat wordt zelden herkend of erkend.

Onderzoek wijst uit dat aandoeningen als lepra, leishmaniasis en podoconiosis vaak gepaard gaan met depressieve symptomen.²Molyneux, D. H. (2023). Mental health and neglected tropical diseases – the neglected dimension of burden: identifying the challenges and understanding the burden. International Health, 15(Suppl 3), iii3–iii6. https://doi.org/10.1093/inthealth/ihad065 Mensen raken sociaal geïsoleerd, verliezen hun werk, hun plek in de gemeenschap en hun zelfbeeld. En dan komt er soms nog een extra wond bij: het idee dat niemand ziet wat je van binnen doormaakt.

Angst, trauma en de blik van anderen

NTD’s zijn niet alleen ziekten die langzaam hun tol eisen, maar ook ziekten die angst zaaien. Angst voor afwijzing. Voor verlies van inkomen. Voor het oordeel van familie, buren, collega’s. Vooral kinderen en jongeren die opgroeien met zichtbare of chronische klachten ervaren vaak al op jonge leeftijd diepe onzekerheid en schaamte.

Sommigen ontwikkelen sociale angststoornissen. Anderen krijgen nachtmerries of paniekaanvallen, zeker als de ziekte gepaard ging met traumatische medische ervaringen — zoals onvolledige behandelingen, pijnlijke injecties of vernederende uitsluiting. En veel van deze mensen spreken er nooit over. Niet omdat het niet zwaar is, maar omdat er geen ruimte is om het onder woorden te brengen.

Het stigma groter dan de ziekte

Ironisch genoeg is het niet de infectie zelf, maar het stigma eromheen dat de grootste psychische schade veroorzaakt. Stigma zorgt voor isolement. Isolement leidt tot somberheid. En somberheid wordt een ziekmakende kracht op zichzelf. In sommige gemeenschappen durven mensen met NTD’s zich nauwelijks meer te laten zien — niet op school, niet op het land, niet bij familiefeesten.

De schade is niet meetbaar met een thermometer of bloedtest, maar ze is er wel: in de vorm van stille tranen, afnemend zelfvertrouwen en het gevoel ‘niet meer mee te tellen’. Juist dat maakt deze last zo verraderlijk én zo urgent.

Daly’s en yld’s: waarom psychisch lijden niet meetelt

Wereldwijd wordt gezondheid steeds vaker uitgedrukt in cijfers. Een ziekte krijgt een getal, een impactscore, een plekje in de statistiek. De meest gebruikte eenheid? De DALY — Disability-Adjusted Life Year, oftewel: het aantal gezonde levensjaren dat iemand verliest door ziekte of sterfte. In theorie een krachtig meetinstrument. In de praktijk? Vaak pijnlijk blind voor wat je niet kunt zien.

De rekenfout van het onzichtbare

DALY’s bestaan uit twee onderdelen: jaren verloren door vroegtijdige sterfte (YLL’s) en jaren geleefd met een beperking (YLD’s). En laat dat laatste nou precies zijn waar veel mensen met NTD’s in vastlopen. Want wat als die beperking niet in je benen zit, maar in je hoofd? Wat als je door schaamte niet meer naar buiten durft, of door depressie je gezin niet meer kunt dragen?

Veel van dat mentale lijden komt niet voor in de berekening. Niet omdat het er niet is — maar omdat het niet systematisch wordt gemeten. Dat zorgt ervoor dat het gewicht van NTD’s in de wereldwijde ziektelast structureel wordt onderschat.

Voorbeelden van gemiste lasten

Neem bijvoorbeeld cutane leishmaniasis. De wonden zijn vaak pijnlijk, maar het zijn vooral de zichtbare littekens die mensen sociaal isoleren. Onderzoek suggereert dat de psychische impact daarvan een achtvoudige verhoging van de DALY-score zou rechtvaardigen.² Maar die verhoging wordt zelden meegerekend.

Of lepra, een ziekte die wereldwijd bekend staat om het stigma. De fysieke symptomen zijn inmiddels goed behandelbaar, maar het sociale stigma blijft vaak levenslang bestaan — met alle mentale gevolgen van dien. Toch wordt dit in veel ziektelastrapporten nauwelijks meegewogen.

Waarom dit ertoe doet

Als psychisch lijden niet wordt meegeteld, wordt het ook niet meegenomen in de financiering, beleidsvorming of hulpverlening. Het gevolg? Mensen blijven onzichtbaar in cijfers, en daardoor ook in beleid. Terwijl juist deze mensen langdurige zorg, begeleiding en erkenning nodig hebben — niet alleen voor hun lichaam, maar ook voor hun geest.

Het is alsof je alleen het dak repareert van een huis waarvan de fundering instort — omdat je de scheuren in de grond niet meetelt.

Economische schade: wie betaalt de prijs?

Ziekte kost geld. Dat is geen geheim. Maar als je kijkt naar wie betaalt, en wat er precies wordt verloren, dan kom je bij een pijnlijke realiteit: het zijn vaak de armsten die het meeste verliezen — en dat verlies gaat veel verder dan ziekenhuisrekeningen.

De mentale gevolgen van NTD’s hebben een economische prijskaartje. Geen zichtbaar bonnetje, maar wel een stille aftrek op iemands levensmogelijkheden. Het raakt het individu, het gezin, de gemeenschap en uiteindelijk ook de hele economie van een land.

Niet kunnen werken, dus geen inkomen

Een man met ernstige podoconiosis kan zijn land niet meer bewerken. Een jonge vrouw met een zichtbaar litteken door leishmaniasis wordt niet aangenomen in een winkel. Een moeder met depressieve klachten na een leprabehandeling verliest haar concentratie en stopt met haar kleine marktkraam. Geen werk betekent geen inkomen. En geen inkomen betekent: minder eten, geen schoolgeld, geen doktersbezoek.

Voor veel gezinnen is dat een directe duik in de armoede — en in veel gevallen komen ze daar zonder hulp nooit meer uit.

Schulden en zorgkosten

In veel gebieden zijn medische kosten catastrofaal: gezinnen gaan diep in de schulden voor behandelingen die vaak niet werken of pas te laat komen. En áls iemand behandeld wordt voor de lichamelijke kant van de ziekte, dan blijft de psychische zorg meestal achterwege. De kosten lopen intussen door — soms letterlijk in schulden die generaties lang blijven hangen.

Denk aan de vader die al zijn spaargeld uitgeeft aan een operatie, en daarna zijn kinderen niet meer naar school kan sturen. Of aan de grootmoeder die haar medicijnen deelt met haar kleinkinderen omdat de bus naar de kliniek te duur is.

Onzichtbare verliezen

Niet alles is in geld uit te drukken. Wat dacht je van het verlies van productieve tijd? Mensen die door depressie thuisblijven. Zorgverleners — vaak familieleden — die hun werk opgeven om voor een zieke te zorgen. Kinderen die school missen omdat hun ouder een been mist, of mentaal instort. Het zijn economische verliezen die zelden op de balans komen, maar wel dag in dag uit voelbaar zijn.

Een vicieuze cirkel

Mentale problemen → verlies van werk → schulden → stress → diepere depressie → grotere afhankelijkheid. Het is een kringloop die zichzelf voedt. En zolang we mentale gezondheid niet serieus nemen binnen tropische ziekten, blijft die cirkel draaien. Het is een stille tol die zich dag na dag opstapelt.

De vergeten verzorgers

Als iemand ziek wordt, raakt dat zelden één persoon. Zeker bij neglected tropical diseases is de impact vaak breder, dieper en langduriger dan zichtbaar wordt in medische dossiers. Want achter iedere patiënt staat vaak iemand die zorgt — een echtgenoot, een kind, een broer, een buurvrouw. En die mantelzorgers? Die raken vaak net zo uitgeput. Emotioneel, lichamelijk én financieel.

Maar hun last wordt nauwelijks erkend.

Zorgen zonder ruimte

In veel arme gemeenschappen zijn er geen thuiszorgteams, psychologen of verpleeghuizen. De zorg rust op de schouders van familie. Een moeder die haar volwassen zoon met filariasis elke dag helpt met aankleden. Een meisje van tien dat niet naar school kan omdat ze haar vader moet wassen. Een partner die nachten wakker ligt van de angst dat een infectie weer terugkeert. Deze mensen draaien op voor een taak waar ze niet voor zijn opgeleid, en waar niemand voor applaudisseert.

Zij ruilen hun eigen dromen in voor de noden van een ander.

Mentale slijtage

Wat doet dat met je hoofd, als je jarenlang zorgt zonder pauze? Als je sociale leven verdwijnt, als je werk verliest, als je toekomstplannen oplossen in de rook van een dagelijks gevecht met een tropische ziekte? Onderzoek laat zien: mantelzorgers raken vaker depressief, ervaren meer stress, en voelen zich geïsoleerd.

En toch is er zelden hulp voor hen. Geen therapie, geen begeleiding, geen financiële compensatie.

Kinderen die te vroeg volwassen worden

Een schrijnend aspect: kinderen die in de rol van verzorger glijden. Ze missen schooldagen, haken af in het onderwijs of moeten vroeg gaan werken. En wat ze niet leren op school, leren ze in het leven: verantwoordelijkheid dragen voor iets wat eigenlijk niet op hun schouders hoort te liggen. Het gevolg? Gebroken onderwijsloopbanen, armoede, en psychische klachten die al op jonge leeftijd ontstaan.

De mentale gevolgen van tropische ziekten gaan dus veel verder dan de patiënt. Het zijn rimpels die zich uitstrekken tot in het hart van gezinnen en dorpen. En als we dat niet erkennen, blijven we dweilen met de kraan open.

Wat moet er anders? aanbevelingen en hoopvolle stappen

Als een probleem onzichtbaar blijft, wordt er niet op gehandeld. Maar nu steeds meer wetenschappers en gezondheidsorganisaties alarm slaan over de psychische last van NTD’s, komt er beweging. En die beweging is broodnodig. Want als we werkelijk willen zorgen dat niemand wordt achtergelaten — Leave No One Behind, zoals de Sustainable Development Goals het zo mooi zeggen — dan moet mentale gezondheid een vast onderdeel worden van de aanpak van tropische ziekten.

Gelukkig zijn er al concrete richtlijnen en initiatieven die de weg wijzen.

Integratie in bestaande zorgprogramma’s

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) pleit voor het integreren van mentale gezondheidszorg in bestaande NTD-programma’s. Denk aan Mass Drug Administration-dagen waarop niet alleen medicijnen worden uitgedeeld, maar ook psychologische ondersteuning wordt aangeboden. Of aan het trainen van lokale gezondheidswerkers in het herkennen van depressieve klachten en het geven van basispsychologische eerste hulp.

Kleine aanpassingen, grote impact.

Zorg dichtbij de mensen

Mentale zorg hoeft niet altijd hoogtechnologisch te zijn. In veel gemeenschappen is community-based care effectiever dan klinische therapie. Groepsbijeenkomsten met lotgenoten. Vertrouwenspersonen die getraind zijn in empathisch luisteren. Lokale steunstructuren die stigma tegengaan en mensen het gevoel geven: ik hoor er nog bij. Want erkenning is de eerste stap naar herstel.

Stigma doorbreken begint bij bewustwording

Stigma is vaak erger dan de ziekte. Daarom moet mentale zorg niet alleen curatief, maar ook preventief en educatief zijn. Dat betekent: voorlichting op scholen, op markten, in kerken en moskeeën. Campagnes waarin zichtbaar wordt gemaakt dat psychisch lijden geen zwakte is, maar een normale reactie op abnormale omstandigheden. En dat hulp zoeken een teken van kracht is.

Opleiden, trainen, versterken

Geen zorg zonder mensen. Daarom is het cruciaal om lokale hulpverleners op te leiden in het signaleren en ondersteunen van psychisch lijden bij NTD’s. Dat vraagt om culturele gevoeligheid, taalbegrip, en het bouwen van vertrouwen. Het vraagt ook om het versterken van organisaties die al jaren in de dorpen werken, maar tot nu toe vooral gericht waren op fysieke zorg.

Met betere training en erkenning kunnen zij ook de mentale zorgtaak op zich nemen.

Het begin van een ander verhaal

Wat nodig is? Erkenning. Geld. Onderzoek. Maar bovenal: de wil om ook datgene te zien wat niet direct zichtbaar is. Elk NTD-programma zou zichzelf moeten afvragen: wat doet deze ziekte met het hart, het hoofd en het leven van de mens die eraan lijdt?

Wie dat durft te vragen, zal ontdekken dat achter elke wond een verhaal schuilgaat — en dat mentale gezondheid niet het sluitstuk van zorg mag zijn, maar het vertrekpunt van herstel.

Prioriteiten voor toekomstig onderzoek

Als je iets niet meet, kun je het ook niet verbeteren. Dat is precies het probleem bij de mentale gevolgen van neglected tropical diseases: ze worden zelden onderzocht, nauwelijks gekwantificeerd, en dus al snel over het hoofd gezien. Terwijl de verhalen er wél zijn — rauw, echt en wereldwijd. Hoog tijd dus dat de wetenschap achter de cijfers aan gaat.

Er liggen urgente vragen te wachten op antwoorden.

Hoe zwaar weegt het litteken?

Voor veel NTD’s geldt: het lichamelijke leed is zichtbaar, maar het psychische litteken blijft onderbelicht. Neem snakebite envenoming. Jaarlijks worden tot bijna 2 miljoen mensen gebeten door giftige slangen. Velen raken verminkt: een geamputeerde hand, een misvormde voet, blindheid. Maar wat doet dat met je geest? Je identiteit? Je toekomstbeeld?

Het mentale gevolg van zulke blijvende verwondingen is nauwelijks onderzocht — terwijl de impact op angst, depressie en zelfbeeld waarschijnlijk groot is. Dit moet veranderen.

De vergeten ziekte in het hoofd

Een ander voorbeeld: neurocysticercose, een parasitaire herseninfectie die verantwoordelijk is voor wel 30% van alle gevallen van epilepsie in endemische gebieden. Miljoenen mensen krijgen te maken met aanvallen, sociale uitsluiting en het stigma van “bezetenheid” of “krankzinnigheid”. En toch weten we nog veel te weinig over de mentale last van deze ziekte, zoals angststoornissen, depressie of suïcidale gedachten.

Hetzelfde geldt voor onchocerciasis (rivierblindheid), waarbij niet alleen blindheid, maar ook ernstige jeuk, epilepsie en nodding syndrome voorkomen. Wat doet dat met je levenskwaliteit?

Jeuk die je ziel beschadigt

Chronische jeuk wordt vaak weggewimpeld als een ‘klein ongemak’. Maar mensen met NTD’s als schurft (scabiës) of onchocerciasis leven soms dag en nacht met ondraaglijke jeuk — tot het punt dat ze niet meer slapen, niet meer denken, en soms zelfs psychotisch worden. Toch is deze link tussen pruritus en depressie nauwelijks in kaart gebracht.

Ook hier ligt een taak voor onderzoekers: zie de jeuk, hoor de stilte.

Toxoplasmose en psychose

Tot slot is er het verrassende verband tussen Toxoplasma gondii, een parasitaire infectie die wereldwijd voorkomt, en psychische aandoeningen zoals schizofrenie en bipolaire stoornis.⁽²⁾ Naar schatting is 30% van de wereldbevolking drager van deze parasiet. Wat betekent dat voor de volksgezondheid op lange termijn?

Als we deze infectie serieus nemen, moeten we verder kijken dan alleen koorts en vage klachten. Dan moeten we durven onderzoeken hoe een parasiet ons denken, voelen en functioneren beïnvloedt.

Kennis is zorg, én preventie

Meer onderzoek is geen luxe. Het is een voorwaarde voor betere zorg. Wie weet wat er speelt, kan gericht helpen, stigma tegengaan en interventies ontwikkelen die echt werken. Dat vraagt om samenwerking tussen psychiaters, tropenartsen, antropologen en beleidsmakers. En om geld — jawel — maar vooral om visie.

Ziektebestrijding zonder mentale zorg is als genezen zonder helen. Laten we zorgen dat het wetenschappelijk kompas eindelijk ook richting het hart wijst.

Conclusie: laat niemand achter

Ze leven in de schaduw van de statistieken: mensen met neglected tropical diseases, en de psychische wonden die niemand meet. Geen headline, geen prioriteit, geen budget. Terwijl de werkelijkheid luid schreeuwt — of soms juist stil huilt. Want achter elke ziekte zit een verhaal. Achter elk litteken een mens. En achter elke genegeerde klacht een roep om erkenning.

Meer dan een miljard mensen wereldwijd leven met een NTD. Velen van hen dragen niet alleen lichamelijk, maar ook psychisch leed. Angst, depressie, eenzaamheid en uitzichtloosheid worden zelden meegeteld, maar vormen vaak het zwaarste deel van hun last. En wie voor een zieke zorgt, draagt die last soms dubbel.

De cijfers tonen het al: de ziektelast (DALY’s) van NTD’s wordt zwaar onderschat zodra psychisch lijden buiten beeld blijft. En de gevolgen zijn niet alleen individueel — ze grijpen in op gezinnen, gemeenschappen en economieën. De cyclus van ziekte, armoede en psychische nood blijft in stand, zolang we alleen het lichaam behandelen en de geest vergeten.

Maar het kán anders.

We hebben nu kennis. We hebben aanbevelingen. We hebben hoopvolle voorbeelden van gemeenschapszorg, van peer support, van eenvoudige maar doeltreffende stappen. Nu hebben we nog daadkracht nodig. Niet alleen van grote organisaties, maar ook van artsen, onderzoekers, beleidsmakers en iedereen die het verschil wil maken.

Mentale gezondheid moet geen bijzaak zijn, maar hoofdzaak — ook in tropische gebieden.

Zorg die heelt, kijkt verder dan wonden. Zorg die redt, telt ook tranen. En pas als we dat écht durven doen, komt er ruimte voor werkelijke genezing.

Want niemand mag vergeten worden. Ook niet de mensen met ziekten die de wereld liever negeert.

Reacties en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaring delen met neglected tropical diseases (NTD’s), of vertellen hoe je de mentale impact van een tropische ziekte hebt beleefd — als patiënt, naaste of hulpverlener. Heb je tips, aanvullingen of een persoonlijke getuigenis? Wij stellen je bijdrage zeer op prijs.

Let op: reacties worden niet automatisch gepubliceerd. Ze worden eerst gelezen door de redactie, om spam of ongepaste inhoud te filteren. Het kan daarom enkele uren duren voordat je reactie zichtbaar is.

💬 Deel je stem — ook (juist) als die lang ongehoord bleef.