Negatieve gevolgen van de ramadan-vasten

Last Updated on 1 maart 2025 by M.G. Sulman

Ramadan is de heilige vastenmaand binnen de islam, waarin gelovigen van zonsopgang tot zonsondergang niet eten, drinken of andere fysieke behoeften vervullen. Bij zonsondergang wordt het vasten traditioneel verbroken met de iftar, een feestelijke maaltijd die het moment van verlichting na een dag vol onthouding markeert. Achter ramadan schuilen minder besproken (negatieve) effecten op gezondheid, psyche en wereldwijde veiligheid. Van gewichtsschommelingen en verstoringen in de stofwisseling tot stemmingswisselingen en slaaptekort—de impact op lichaam en geest is niet altijd even positief. Voor mensen met aandoeningen zoals diabetes kan ramadan zelfs serieuze risico’s met zich meebrengen. Daarnaast wijst onderzoek uit dat jihadistische groeperingen juist in deze maand vaker aanslagen plegen, gedreven door ideologische en strategische motieven. Dit artikel werpt een kritische blik op de verborgen keerzijde van Ramadan en brengt wetenschappelijke inzichten en cijfers samen om de minder belichte aspecten van deze bijzondere maand te verkennen.

Inhoud

1 Gewicht en metabolisme
2 Psyche en mentale gezondheid
3 Algemene gezondheid en ziekten
4 Islamitische aanslagen wereldwijd
5 Reacties en ervaringen

Gewicht en metabolisme

Gewichtsschommelingen

Ramadan-vasten kan leiden tot gewichtsschommelingen en een veranderde stofwisseling. Veel studies tonen aan dat het gewichtsverlies tijdens ramadan door de bank genomen vrij beperkt is en van korte duur. Observanten van ramadan verliezen gemiddeld ongeveer 1 kg lichaamsgewicht gedurende de maand, maar dat verloren gewicht wordt meestal vlak na ramadan weer geheel teruggewonnen.¹

Zo vond een onderzoek onder studenten dat men aan het einde van Ramadan ~0,4 kg was afgevallen, maar binnen 2–3 weken daarna was het gewicht en BMI weer op het oude niveau.²

Dergelijke schommelingen duiden op een jojo-effect, waarbij kortdurend gewichtsverlies snel ongedaan wordt gemaakt.

Soms ook gewichtstoename

Bovendien verschilt de impact per persoon. In sommige groepen treedt zelfs gewichtstoename op tijdens ramadan. Een enquête in Saoedi-Arabië meldde dat bijna 60% van de ondervraagde families na ramadan zwaarder woog dan ervoor.³

Men gaf aan dat dit kwam door calorierijke iftar-maaltijden (veel vet/suiker, bijvoorbeeld dadels en rijst) en minder lichaamsbeweging gedurende de dag.⁴

Dit wijst erop dat overmatige nachtelijke calorie-inname de voordelen van het vasten teniet kan doen.

Ruststofwisseling en jojo-effect

Op metabool niveau past het lichaam zich aan aan de vastencyclus. Tijdens het langdurig dagelijkse vasten schakelt het lichaam over op een energiebesparende modus. Studies laten zien dat de ruststofwisseling (RMR) overdag tijdens ramadan licht daalt⁵– een natuurlijke aanpassing om energie te sparen bij minder voedselinname. Deze vertraagde stofwisseling kan ertoe leiden dat het lichaam zuiniger omgaat met calorieën, wat blijvend gewichtsverlies bemoeilijkt. Zodra het vasten voorbij is en men weer normaal (of overmatig) gaat eten, slaat het lichaam energie efficiënt op, hetgeen snelle gewichtstoename in de hand kan werken. Kortom, zonder de nodige voorzichtigheid kan ramadan-vasten leiden tot ongewenste gewichtseffecten: bescheiden gewichtsverlies tijdens de maand, gevolgd door snelle compensatoire gewichtstoename erna.⁶pmc.ncbi.nlm.nih.gov[/mfn]

Dergelijke cycli van afvallen en weer aankomen (jojo-effect) kunnen nadelig zijn voor de stofwisseling en de lichaamscompositie op de lange termijn.

*Het jojo-effect / Bron: Wikimedia Commons*

Psyche en mentale gezondheid

Stemmingswisselingen en prikkelbaarheid

Het strikte daglange vasten tijdens ramadan brengt ook psychologische en mentale effecten met zich mee. In positieve zin rapporteren sommige mensen spirituele verdieping en zelfdiscipline, maar hier focussen we op de negatieve gevolgen. Stemmingswisselingen en prikkelbaarheid komen relatief vaak voor tijdens het vasten. Door het uitblijven van voedsel en vooral van cafeïne kunnen ’s middags de bloedglucosespiegels dalen en treedt lichte uitdroging op, wat leidt tot vermoeidheid en een korter lontje. Onderzoek bevestigt dat ramadan-vasten gepaard gaat met lagere bloedsuiker overdag, uitdroging, slechtere slaapkwaliteit en stemmingswisselingen, inclusief gevoelens van lusteloosheid.⁷

Veel mensen voelen zich tegen het einde van de dag moe, licht geïrriteerd of minder alert door de combinatie van honger en dorst (en bij sommigen nicotine- of cafeïneonthouding). Fysiologisch wordt dit mede verklaard door verhoogde aanmaak van stresshormoon cortisol tijdens het vasten – het lichaam ervaart vasten als een stressor. Bij mensen die zich moeilijk aanpassen, kunnen cortisolspiegels langdurig verhoogd blijven, wat angstgevoelens en prikkelbaarheid versterkt.⁸

Dit kan ook de slaap-waakcyclus verstoren en de slaapkwaliteit verder ondermijnen.⁹

Slaapstoornissen

Slaapstoornissen vormen een ander punt van zorg voor de mentale gesteldheid. Tijdens ramadan veranderen veel mensen hun slaappatroon ingrijpend: men blijft laat op voor het late avondgebed en sahur (vroege ochtendmaaltijd) en staat vóór zonsopkomst op, wat de nachtrust verkort. Objectieve metingen tonen een significante afname van de totale slaapduur tijdens ramadan – in een slaapstudie daalde de gemiddelde nachtrust van ca. 5,9 uur voor ramadan naar slechts ~4,8 uur in de tweede vastweek.¹⁰

Ook de slaap is versnipperd (’s nachts onderbroken en overdag dutjes) en de slaapkwaliteit verslechtert vaak.¹¹

Dit slaaptekort leidt tot meer slaperigheid overdag, moeite met concentratie en mogelijk insomnie zodra men weer normaal ritme probeert te krijgen na ramadan. Veel vastenden ervaren dan ook een dip in alertheid en productiviteit, met name in de namiddag.

Verminderde productiviteit

De impact op cognitie en productiviteit is merkbaar. In de ochtend presteren de meesten nog normaal, maar later op de dag kan de concentratie verslappen. Een onderzoek naar fysieke en mentale prestaties van een bepaalde groep sporters liet zien dat cognitieve functies en fysieke prestaties in de late middag/avond tijdens ramadan significant achteruitgingen vergeleken met buiten ramadan.¹²

Met andere woorden: op een nuchtere maag en met slaaptekort neemt het reactievermogen en uithoudingsvermogen af naarmate de dag vordert. Dit kan zich vertalen in lagere arbeidsproductiviteit, minder energie op school/werk en mogelijk meer fouten of ongevallen in de late uren van de vastendag. Hoewel velen zich mentaal instellen op het vasten, kan de combinatie van honger, dorst, vermoeidheid en verstoorde nachtrust een hogere stressniveau en wisselender humeur veroorzaken, wat de mentale gezondheid tijdelijk onder druk zet.

Algemene gezondheid en ziekten

Hypoglykemie bij diabetes

Voor mensen met chronische aandoeningen kan ramadan-vasten extra risico’s opleveren. Diabetes mellitus is daarvan het duidelijkste voorbeeld. Bij diabetici die meedoen aan ramadan ontstaat een delicate balans: lange periodes zonder voeding/medicatie gevolgd door grote maaltijden kunnen leiden tot gevaarlijke schommelingen in de bloedsuikerspiegel. Uit de grootschalige EPIDIAR-studie (13 landen, >12.000 patiënten) bleek dat tijdens ramadan ernstige hypo- en hyperglycemie aanzienlijk vaker voorkwamen. Het risico op een ernstige hypoglykemie (gevaarlijk lage bloedsuiker) lag tijdens ramadan 4–7,5 keer hoger dan buiten ramadan. Bij type 1-diabetes steeg het aantal ernstige hypo’s van 0,03 naar 0,14 episodes per persoon per maand, en bij type 2 van 0,004 naar 0,03 per maand.¹³

Dit illustreert dat suikerwaarden bij vasten diabetici veel vaker tot kritieke dalingen komen. Tegelijk neemt ook het gevaar van hyperglykemische ontregeling toe: één analyse toonde vijf keer meer episodes van ernstige hyperglykemie (of ketoacidose) tijdens Ramadan (gemiddeld 0,05 vs 0,01 per maand).¹⁴

Een oorzaak is dat bij het verbreken van de vasten (iftar) vaak in korte tijd grote hoeveelheden koolhydraten worden genuttigd, wat scherpe bloedsuikerpieken geeft.¹⁵

Continue glucosemonitoring bevestigt dat vastende diabetespatiënten meer tijd in hyperglykemie doorbrengen en minder in het beoogde glucosebereik.¹⁶

Dergelijke schommelingen verhogen het risico op acute complicaties (zoals flauwte, coma) en kunnen op langere termijn de kans op diabetische schade (aan bloedvaten, nieren, ogen) vergroten.¹⁷

Om die reden waarschuwen artsen dat patiënten met slecht ingestelde of ernstige diabetes voorzichtig moeten zijn met vasten, en alleen onder medische begeleiding hun medicatie-aanpassingen moeten doen.¹⁸

Hart- en vaatziekten

Ook voor andere aandoeningen vergt ramadan voorzichtigheid. Neem hart- en vaatziekten. Ofschoon beperkt onderzoek suggereert dat stabiele hartpatiënten doorgaans veilig kunnen vasten onder toezicht¹⁹, kan het vasten fysiologisch belastend zijn. Uitdroging en verschuivingen in het dag-nachtritme kunnen de hartslag en bloeddruk beïnvloeden. Mensen met bijvoorbeeld ernstig hartfalen of ongecontroleerde hypertensie lopen risico dat het gebrek aan regelmatige vochtinname of medicatie op ongebruikelijke tijden hun toestand verslechtert.

Er is echter weinig bewijs dat ramadan een piek in hartaanvallen of beroertes veroorzaakt; de meeste studies zien geen toename in cardiovasculaire incidenten tijdens ramadan vergeleken met andere maanden.²⁰ blijft individuele variatie groot – patiënten die overdag plaspillen of andere belangrijke medicatie moeten innemen, kunnen in de problemen komen als zij het doseringsschema aanpassen voor het vasten. Daarom benadrukken richtlijnen dat cardiologische patiënten vóór ramadan een medische evaluatie moeten ondergaan en, indien ze besluiten te vasten, goed gemonitord moeten worden.²¹

Nierfunctie en hydratatie

Een ander aandachtspunt is de nierfunctie en hydratatie. Lange vastenperioden zonder water kunnen leiden tot uitdroging, zeker tijdens warme zomerdagen. Gezonde mensen kunnen dit doorgaans compenseren door ’s nachts te drinken, doch bij patiënten met verminderde nierfunctie kan uitdroging schadelijk zijn. In een prospectieve studie onder mensen met chronische nierziekte (stadium 3 of erger) bleek dat een derde van de patiënten tijdens een zomerse ramadan een significante verslechtering van de nierfunctie kreeg.²³

De combinatie van uitdroging en veranderde medicatie-inname werd gezien als oorzaak. Vandaar dat voor nierpatiënten (evenals andere kwetsbaren, zoals zwangeren of zieken) vaak wordt aangeraden om niet te vasten of dit alleen te doen na overleg met een arts.

Nieren en blaas — *Ligging van de nieren en de blaas in het lichaam / Bron: Nerthuz/Shutterstock.com*

Algemene klachten

Tot slot kunnen algemene gezondheidsklachten optreden bij gezonde vastenden, zoals hoofdpijn, duizeligheid en obstipatie, meestal gerelateerd aan tijdelijke uitdroging of veranderingen in het eetpatroon. Ofschoon ramadan voor de meeste gezonde mensen geen blijvende schade veroorzaakt, kunnen bestaande aandoeningen verergeren of moeilijker te controleren zijn. Goede voorbereiding (zoals het aanpassen van insulinedoses voor diabetici) en medische begeleiding zijn daarom van kardinaal belang om de negatieve gezondheidsgevolgen te beperken.²⁴

Islamitische aanslagen wereldwijd

Maand van verovering en jihad

Terroristische groeperingen met een islamitisch-jihadistisch motief hebben de ramadan meermaals aangewend als periode voor verhoogd geweld. Extremistische leiders van organisaties als ISIS en Al-Qaeda roepen hun volgelingen geregeld op tot een “heilige strijd” in de vastenmaand. Ramadan wordt door deze groepen geportretteerd als de “maand van verovering en jihad” waarin aanslagen extra waardevol zouden zijn.²⁵

Er heerst bij jihadisten de overtuiging dat geweld gepleegd tijdens ramadan beloond wordt met “dubbele beloning” in het hiernamaals.²⁶

Deze ideologie zet aan tot een trend waarbij bepaalde terreurgroepen juist in deze periode proberen hun aanslagencampagnes op te voeren.

Cijfers uit onderzoek ondersteunen dit patroon. Een analyse van de wereldwijde terreurdata (1984–2016) laat zien dat het aantal terroristische incidenten tijdens ramadan gemiddeld iets hoger ligt dan daarbuiten. Wereldwijd was het verschil ongeveer +3% meer aanslagen tijdens ramadan dan op niet-ramadan dagen.²⁷

In moslimmeerderheidslanden is het effect duidelijker: daar vonden tijdens de maand ramadan circa 7% meer terroristische incidenten plaats vergeleken met andere dagen.²⁸

Deze cijfers sluiten aan bij het feit dat het overgrote merendeel van de slachtoffers van islamitisch terrorisme zelf moslims zijn – in regio’s waar veel gevast wordt, slaan jihadisten ook vaker toe. Wanneer we specifiek kijken naar jihadistische terreurgroepen (zoals IS, Al-Qaeda, Boko Haram e.d.), blijkt dat zij tijdens ramadan significant actiever zijn. Statistisch gezien plegen jihadistische organisaties ~27% meer aanslagen in ramadan vergeleken met hun activiteiten in andere periodes.²⁹

Gecorrigeerd voor andere factoren komt uit één studie dat de kans op een aanslag door zulke groepen tijdens ramadan ongeveer 25% hoger is dan normaal.³⁰

Met andere woorden: jihadisten intensiveren hun geweldscampagne in de heilige maand, in lijn met de oproepen van hun leiders.

Enkele concrete voorbeelden illustreren deze trend. In 2016, kort vóór ramadan, riep IS-woordvoerder Abu Muhammad al-Adnani op: “Maak van ramadan een maand van pijn voor de ongelovigen.” Hierop volgde een golf van zware aanslagen in die ramadan, waarbij ISIS honderden mensen doodde bij gecoördineerde terreurdaden in o.a. Orlando, Istanbul, Dhaka, Medina en Bagdad.³¹

*Abu Mohammad al-Adnani / Bron: Wikimedia Commons*

Evenzo zagen we aan het begin van Ramadan 2017 meerdere IS-geïnspireerde aanvallen (schietpartijen, bomaanslagen) in onder andere Egypte, Irak, Afghanistan en Londen, met in totaal meer dan 100 doden in de eerste week.³² ISIS heeft openlijk geprobeerd ramadan te “bekronen” met spectaculaire geweldsfeiten om de maand van vrede voor velen te herscheppen tot een maand van angst en chaos.

Recente data tonen een wisselend beeld, maar bevestigen de bereidheid tot escalatie. In 2021 bijvoorbeeld meldde ISIS tijdens ramadan een sterke toename van haar operaties. IS-propagandakanalen beweerden dat de organisatie in ramadan 2021 “361 operaties” had uitgevoerd (voornamelijk in Irak en Syrië), een verdubbeling vergeleken met de maand ervoor.³³

Dragonfly Intelligence registreerde in dezelfde ramadan 184 door IS geclaimde aanvallen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika, tegenover 71 claims in de maand voorafgaand.³⁴

Zulke cijfers suggereren dat IS de vastenmaand aangreep om haar aanwezigheid extra te etaleren. Tegelijkertijd moet worden opgemerkt dat het geen universele regel is dat terrorisme altijd piekt tijdens ramadan – soms spelen regionale conflictdynamieken een grotere rol. Zo constateerden analisten geen duidelijke ramadan-piek in de jaren 2017–2019, behalve een uitschieter in 2020 (mogelijk gerelateerd aan lokale oorlogsomstandigheden).³⁵

Over het algemeen blijven de meeste aanslagen geconcentreerd in bekende conflictgebieden (Midden-Oosten, Noord-Afrika, Zuid-Azië) en volgen ze de bestaande trends van die groepen.³⁶

Verklaring

Waarom proberen jihadistische terroristen ramadan te “gebruiken” voor geweld? Experts wijzen op een combinatie van strategische en religieus-ideologische motieven. Strategisch biedt het plegen van aanslagen tijdens een periode die de meeste gelovigen als vreedzaam zien een shockeffect en maximale media-aandacht – media leggen al gauw een link tussen Ramadan en aanslagen, wat terroristen kunnen uitbuiten.³⁷

Daarnaast geloven de daders dat het martelaarschap of de “jihad” in de heilige maand extra verdienstelijk is.³⁸ Sommige strijders menen dat als ze tijdens ramadan sterven of doden, ze door God dubbel beloond worden. Deze propagandanarratieven worden actief verspreid door groepen als IS (die ramadan zelfs “de maand van dubbele beloning” noemen). Voorts is ramadan historisch gezien de maand van enkele belangrijke veldslagen uit de vroege islam, wat extremisten aanhalen om geweld in deze periode te rechtvaardigen. Denk aan de Slag bij Badr in 624, waarbij de eerste grote overwinning van de moslims plaatsvond tijdens de Ramadan, en de Slag bij Hattin in 1187, waarin Salahuddin (Saladin) de kruisvaarders versloeg. Strijdlustge mohammedanen halen dit aan om geweld in deze periode te rechtvaardigen.

*15e-eeuwse tekening van Saladin / Bron: Wikimedia Commons*

Religieuze bronnen en jihadistische interpretatie

Jihadistische groeperingen verwijzen vaak naar verzen zoals:

Koran 2:190: “En strijd op de weg van Allah tegen degenen die tegen jullie strijden, maar overtreed niet. Voorwaar, Allah houdt niet van de overtreders.”
Koran 9:5: “En wanneer de heilige maanden voorbij zijn, dood dan de afgodenaanbidders waar jullie hen ook vinden.”

Daarnaast wordt er in de Hadith overgeleverd:

Sahih Muslim (Hadith 1746a): “De Profeet (vrede zij met hem) zei: ‘Ik ben bevolen om de mensen te bestrijden totdat zij getuigen dat er geen god is dan Allah en dat Mohammed de Boodschapper van Allah is, en het gebed verrichten en de zakat betalen. Wanneer zij dit doen, dan zijn hun levens en eigendommen veilig voor mij, behalve volgens het recht van de islam.'”
Sunan Abu Dawood (Hadith 2614): “De Profeet (vrede zij met hem) zei: ‘O mensen, weet dat de jihad op de weg van Allah en geloof in Hem de meest verheven daden zijn.'”

Resumé

Samenvattend laten statistieken en incidenten zien dat islamistisch terrorisme in bepaalde regio’s in intensiteit kan toenemen tijdens ramadan. Jihadistische groeperingen plegen aantoonbaar meer aanslagen in deze maand dan daarbuiten³⁹, gedreven door het geloof in extra religieuze verdienste en door strategisch voordeel qua aandacht. Derhalve dienen veiligheidsdiensten wereldwijd rekening te houden met een verhoogde dreiging in de ramadan, met name in conflictgebieden, ook al is die dreiging niet in elk jaar of in elke regio even sterk.

Reacties en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over ramadan-vasten. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.