Last Updated on 8 maart 2024 by M.G. Sulman
Aften zijn een van de meest voorkomende ziekten van het mondslijmvlies. Aften zijn grijswitte plekjes of zweertjes in de mond, die vaak pijnlijk zijn. De term komt uit het Grieks en betekent ‘spons’. Naast het mondslijmvlies kunnen ze ook voorkomen op het tandvlees, de punt van je tong, op het gehemelte of aan de binnenkant van de lip. De pijnlijke zweertjes zijn klein, rond of ovaal en genezen snel door hun snelle celdeling Ze verschijnen als grijswitte plekjes op een rode achtergrond, die in een ring rond het witte centrum loopt. Aften kunnen tussen de één millimeter en drie centimeter groot zijn. Hoewel ze ongevaarlijk zijn, tasten ze het welzijn aanzienlijk aan. Ongeveer één op de vijf mensen krijgt er minstens één keer in zijn leven mee te maken.
Wat zijn aften?
Aften (stomatitis aphthosa) zijn open zweertjes in de mond, vaak op het zachte tandvlees of wangslijmvlies. Je kunt ze herkennen als grijswitte tot gelige plekjes, die zijn omgeven door een rode ontstoken zone. Het gaat hier om ontstekingen in het slijmvlies, die meestal na een paar dagen vanzelf verdwijnen. Deze lastpakken hebben een doorsnede van drie tot vier millimeter. Deze zweertjes verschijnen aan de binnenkant van de lippen, wangen of onder de tong. Het gaat gepaard met een stekende pijn, vooral tijdens het eten van zuur of heet voedsel of het aanraken van deze plekjes met bijvoorbeeld de tong.
Soorten aften
Recidiverende en solitaire aften
Als aften gedurende vele jaren steeds weer voorkomen, worden ze in de geneeskunde aangeduid als recidiverende (terugkerende) aften. Vooral vrouwen hebben last van de terugkerende vorm.
Als er een enkele afteuze zweer is of een paar die niet terugkeren, spreken artsen van solitaire aften (Latijn solitarius = enkelvoudig, alleen).
Drie vormen
Er zijn drie specifieke vormen van aften:
Kleine aften (Mikulicz aphthae)
Deze zijn klein, beschadigen het slijmvlies slechts oppervlakkig en genezen na één tot twee weken zonder littekens achter te laten. Dit type komt in ongeveer 80 tot 90% van de gevallen voor.
Grote aften (ziekte van Sutton)
Deze zijn tot drie centimeter groot en dringen dieper door in het slijmvlies. Dit type treft zeer weinig patiënten. Het genezingsproces kan weken duren en laat meestal littekens achter.
Herpetiforme aften (stomatitis herpetiformis)
Deze lijken op herpesblaasjes, verschijnen vaak op de rand van de tong of aan de binnenkant van de lippen en komen alleen in de meest zeldzame gevallen voor. De afteuze zweren komen in grote aantallen voor. Hun grootte is slechts enkele millimeters. Deze zeer kleine aften kunnen in groepjes kunnen samensmelten. Ze danken hun naam aan het herpesachtige uiterlijk, hoewel ze niet worden veroorzaakt door het herpesvirus.
Oorzaken van aften in de mond
Vaak is de oorzaak van het ontstaan van aften onbekend. De zweertjes kunnen te wijten zijn aan een immuunrespons van het lichaam, waarbij de meeste mensen verder gezond zijn. In sommige gevallen lijken bepaalde factoren de ontwikkeling te bevorderen.
De volgende oorzaken kunnen mogelijk bijdragen aan het ontstaan van aften:
- tekorten: ijzertekort, zinktekort, foliumzuurtekort en vitamine B12-tekort
- reactie op bepaalde voedingsmiddelen zoals tomaten, alcohol, noten, citrusvruchten
- genetische factoren: gewone aften komen voor in bepaalde families
- hormonale schommelingen, bijvoorbeeld als onderdeel van de menstruatiecyclus
- (chronische of langdurige) stress
- verzwakt immuunsysteem
- kleine mechanische verwondingen in de mond, bijvoorbeeld door slecht passend kunstgebit, bijtwonden, verwondingen van de tandenborstel of van instrumenten die tijdens een bezoek aan de tandarts worden gebruikt
- medicatie: bij het gebruik van sommige geneesmiddelen, zoals fentanyl, sublinguale allergenen en enkele middelen bij kanker, is de kans op het ontstaan van aften iets verhoogd1NHG-richtlijn ‘Aften’, versie 2.0, augustus 2020
- droge mond
- slechte mondhygiëne
Aften kunnen ook voorkomen samen met andere ziekten, zoals:
- hiv, een seksueel overdraagbaar virus
- ziekte van Behçet, een systemische vasculitis (ontsteking van de bloedvaten in het lichaam)
- syndroom van Sweet, een met koorts gepaard gaande, acute en snel uitbreidende huiduitslag aan de ledematen hals en gezicht
- coeliakie of glutenintolerantie, een auto-immuunziekte die uitgelokt wordt door de inname van gluten
- neutropenie, ene tekort van bepaalde witte bloedcellen
- voedingstekorten
- darmaandoeningen (bijvoorbeeld de ziekte van Crohn, colitis ulcerosa of coeliakie)
Een aft wordt niet veroorzaakt door een bacterie of virus. Deze pestkoppen zijn daarom ook niet besmettelijk.
Zijn aften besmettelijk?
Aften zijn – voor zover bekend anno 2023 – niet besmettelijk.
Aften zijn niet besmettelijk omdat ze geen infectie veroorzaken die door middel van bacteriën, virussen of schimmels wordt verspreid. In plaats daarvan worden aften veroorzaakt door een combinatie van verschillende factoren, zoals irritatie van het mondslijmvlies, genetische invloeden, stress, vermoeidheid, voeding en hormonale veranderingen.
Ofschoon de exacte oorzaak van aften anno 2023 nog niet volledig begrepen wordt, weten we dat ze niet kunnen worden overgedragen van persoon tot persoon door direct contact of via de lucht. Dit komt omdat aften geen infectie veroorzaken die kan worden verspreid door speeksel of andere lichaamsvloeistoffen.
Symptomen van aften
Hoe herken je een afte?
De pijnlijke zweertjes in de mond zijn rond of ovaal. Vaak dienen ze zich aan door een onaangename gewaarwording zoals een branderig gevoel. Na ongeveer 24 uur wordt het gebied rood en ontwikkelt zich een geel-witachtige laag fibrine, een vezelachtig eiwit dat wordt gevormd wanneer bloedstolsels ontstaan. Bovendien is de afte meestal omgeven door een rode halo.
Op welke plekken komen ze voor?
Aften komen vooral voor op:
- het slijmvlies van de mondholte
- de tong (vooral aan de rand van de tong)
- de zachte delen van het gehemelte
- het tandvlees
In zeer zeldzame gevallen kunnen aften verschijnen in het genitale gebied.
Verschijnselen
Aften doen vaak pijn en kunnen stekende pijn veroorzaken bij het kauwen, slikken, drinken, tandenpoetsen en soms bij het spreken. Op het oppervlak vormt zich een witte, huidachtige laag met een rode rand. Als de afte openbarst, ontstaan er ontstoken wondje, die een branderig gevoel en soms hevige pijn veroorzaken.
Symptomen van lichte aften:
- Aantal: 1 – 4 aften tegelijk, meestal in de mondholte
- Grootte: 2 – 10 millimeter in diameter
Symptomen van ernstige aften:
- Aantal: 1 – 2 aften tegelijk
- Grootte: 10 – 30 millimeter in diameter
- Bijzonderheid: zeer pijnlijk, diep weefseldefect, genezing met achterlating van een litteken
Symptomen van herpetiforme aften:
- Aantal: 50 tot meer dan 100 aften tegelijk, vooral op de tongrand en binnenkant van de lippen.
- Grootte: de grootte van een speldenkop, 1-2 millimeter in diameter.
Verloop en fasen
Het verloop en de bijbehorende symptomen van een afte, kan worden onderverdeeld in vier fasen:
- Prodromale fase (fase van voortekenen): branderig gevoel, tintelingen, ruwheid en gevoel van spanning.
- Pre-ulcusfase: roodheid en bultvorming (inflammatoir erytheem en verharde papels)
- Ulceratief stadium: met fibrine bedekte slijmvliesafwijking met een opstaande rand (het fibrine is een lichaamseigen stof die het melkachtig-witachtige uiterlijk veroorzaakt).
- Genezingsfase van de afte.
Aften en keelpijn?
Hand- voet- en mondziekte (HVMZ) is een besmettelijke, virale aandoening. Volwassenen en kinderen kunnen het virus krijgen. Doch vooral kleine kinderen worden erdoor getroffen. Het gaat gepaard met pijnlijke kleine blaasjes aan de handpalmen, voetzolen en in de mond. Het getroffen kind kan snotterig worden, met keelpijn en hoesten. Andere klachten zijn buikpijn, misselijkheid, overgeven, hoofdpijn, diarree en gebrek aan eetlust. Dan komen er vaak kleine (2-5 mm grote) blaasjes in de mond die vrij makkelijk stuk gaan. In de mond lijken deze afwijkingen vaak op aften. Het zijn echter geen aften. Deze op aften lijkende plekjes zijn vaak pijnlijk en ze bemoeilijken het eten en drinken wanneer ze in grote aantallen voorkomen. Vervolgens verschijnen er pijnlijke, rode plekken en blaasjes op de handpalmen en op de onderkant van de voeten.
Wanneer je huisarts raadplegen?
Raadpleeg je huisarts of tandarts als je last krijgt van:
- Ongewoon grote aften.
- Terugkerende zweertjes in de mond, waarbij zich nieuwe ontwikkelen nog voordat de oude zijngenezen, of bij frequente uitbraken.
- Aanhoudende zweren, die twee weken of langer aanhouden.
- Zweren die zich uitstrekken tot in de lippen zelf (vermiljoenrand).
- Pijn die je niet kunt beteugelen met zelfzorgmaatregelen.
- Als je moeite hebt met eten of drinken.
- Als de aften gepaard gaan met koorts.
Onderzoek en diagnose
De diagnose wordt gesteld op basis van je medische geschiedenis, de symptomen en onderzoek van je mond. Omdat aften er karakteristiek uitzien, zijn ze meestal snel en goed te herkennen door je huisarts of tandarts. Leken kunnen het herpetiforme type gemakkelijk verwarren met een herpesinfectie. Indien nodig kan hij of zij een weefselmonster (biopsie) nemen van de laesie voor nader onderzoek.
Behandeling van aften
De behandeling aften is puur symptomatisch, wat betekent dat er zorg voor wordt gedragen om de symptomen te verlichten. Aften genezen vanzelf binnen 14 dagen. Er is geen geneesmiddel met een gegarandeerde werking tegen deze vervelende mondzweertjes.
Mondgel met lidocaïne
Je kunt een mondgel met lidocaïne op de aften smeren. Dit vermindert de pijn. Deze gel is vrij verkrijgbaar en kun je acht keer per dag aanbrengen. Er is anno 2023 geen wetenschappelijk bewijs dat mondspoeling of crème met chloorhexidine, hormonen of antibiotica helpen ter bestrijding van aften.
Kruidengeneeskunde
Kruidentincturen gemaakt van mirre, kruidnagel of rabarberwortel (verkregen uit de wortel van de Chinese rabarber) kunnen ook de klachten verlichten.
Zelfzorg
Het is verstandig om bepaalde voedingsmiddelen te vermijden die de pijn kunnen verergeren, waaronder:
- Pittig en gekruid eten.
- Hard eten of eten met scherpe randjes, zoals toast of chips.
- Zure dranken, zoals frisdranken en sinaasappelsap (of andere citrusvruchten).
Vooral bij aften is een grondige mondhygiëne van belang, zodat er geen bacteriën in de zweertjes kunnen komen. Het is daarbij wel van belang om de aften niet aan te raken met je tandenborstel. raak ze ook niet aan met je tong of vinger.
Verloop en complicaties
De meeste aften genezen binnen een paar dagen tot twee weken nadat ze zijn verschenen. Het verloop van recidiverende aften is afhankelijk van het betreffende type. Een paar kleine aften genezen zonder littekens. Diepere, grote aften hebben een genezingstijd van maximaal 6 weken nodig en kunnen littekens achterlaten. Gewone aften verschijnen een leven lang in fasen. Bij de herpetiforme type zijn er veel kleine aften, die in de loop van jaren of decennia herhaaldelijk schade kunnen veroorzaken.
Meestal zijn er nauwelijks complicaties. Bacteriële infecties die gepaard gaan met ontstekingen kunnen zich alleen in bijzonder ernstige gevallen ontwikkelen.
Preventie
De volgende maatregelen kunnen helpen aften te voorkomen:
- Een goed immuunsysteem is de beste bescherming tegen ontstekingen. Eet gezond en gevarieerd, slaap voldoende, ontspan regelmatig en beweeg voldoende.
- Als bepaalde voedingsmiddelen de trigger zijn (bijvoorbeeld noten of tomaten), kun je deze het beste vermijden.
- Vermijd lokale traumata, zoals bijten op wang, beschadigende tandenborstel.
- Voorkom chronische stress.
- Voorkom een droge mond.
