Abetalipoproteïnemie: symptomen, oorzaken en behandeling

Last Updated on 15 april 2023 by M.G. Sulman

Abetalipoproteïnemie, ook bekend onder de benaming Bassen-Kornzweig-syndroom, is een extreem zeldzame erfelijke aandoening van de vetstofwisseling (het lipiden-metabolisme). De vetten worden in het bloed vervoerd als lipoproteïnen. Dat zijn verbindingen van specifieke eiwitten en specifieke lipiden (vetten). Er zijn maar weinig lipoproteïnen aanwezig in het bloedserum. Bij deze ziekte wordt apolipoproteïne B (apoB) te snel afgebroken of is het volledig afwezig. Hierdoor worden er minder vetoplosbare vitamines vanuit de darmen in het lichaam opgenomen. Abetalipoproteïnemie manifesteert zich na de geboorte of in de vroege kinderjaren en leidt tot aanhoudende vette ontlasting. Een verstoorde opname van voedingsstoffen wordt ook wel malabsorptie genoemd. Malabsorptie van vet leidt tot vertraagde groei en vele andere lichamelijke aandoeningen. Omdat er geen oorzakelijke behandeling bestaat, kunnen alleen de symptomen worden verlicht. Dieetaanpassingen zijn ook nuttig gebleken. De arts werkt vaak nauw samen met een voedingsdeskundige om een geschikt dieet voor je kind samen te stellen. De levensverwachting is verminderd met deze aandoening.

Arts
Abetalipoproteïnemie is een extreem zeldzame erfelijke aandoening van de vetstofwisseling / Bron: Konstantin Chagin/Shutetrstock.com

Wat is abetalipoproteïnemie?

Abetalipoproteïnemie is een zeer zeldzame erfelijke aandoening die van invloed is op de vetopname door de darm en de mobilisatie door de lever. Het onvermogen om vet te absorberen leidt tot tekorten aan lipiden en verschillende essentiële vitamines. Je krijgt daardoor last van progressieve (steeds meer verslechterende) neurologische achteruitgang, spierzwakte, moeite met lopen en bloedafwijkingen, waaronder een aandoening waarbij de rode bloedcellen misvormd zijn. Er verschijnen zogenaamde stekel- of doornappelcellen in het bloed, wat bekend staat als acanthocytose. Dit resulteert in een laag gehalte aan rode bloedcellen (anemie / bloedarmoede). Je kan daarnaast last krijgen van degeneratie of achteruitgang van het netvlies van de ogen, wat mogelijk uitmondt in verlies van het gezichtsvermogen, een aandoening die bekend staat als retinitis pigmentosa. Hierbij gaan de lichtgevoelige cellen in het netvlies, de staafjes en de kegeltjes, in kwaliteit achteruit.

Synoniemen

Bassen-Kornzweig-syndroom, acanthocytose en homozygote familiaire hypobetalipoproteïnemie zijn andere benamingen voor abetalipoproteïnemie.

Eerste vermelding in de literatuur

Abetalipoproteïnemie werd voor het eerst gemeld in de medische literatuur door de artsen Bassen en Kornzweig in 1950 en staat daarom ook bekend als het Bassen-Kornzweig-syndroom.

Vóórkomen

Abetalipoproteïnemie komt voor bij minder dan 1 op 1.000.000 mensen. Dat is dus erg weinig. Er zijn al met al nog geen twintig mensen met deze aandoening in Nederland.

Symptomen van abetalipoproteïnemie

Maag-darmklachten

Kinderen met abetalipoproteïnemie hebben maagproblemen vanwege hun onvermogen om vetten op de juiste manier te verteren. Hun darmbewegingen zijn vaak abnormaal en hun poep kan bleek van kleur zijn en stinken.  Dit komt doordat deze kinderen vetten uit de voeding niet kunnen opnemen via de darmen, waardoor het vet in de darmen blijft en vervolgens onverteerd in de ontlasting terechtkomt. Kinderen met deze ziekte hebben daarom stinkende, vettige en plakkerige ontlasting. Kinderen met abetalipoproteïnemie kunnen ook last hebben van braken, diarree, een opgeblazen gevoel en moeite met het in gewicht aankomen waardoor er een groeiachterstand optreedt.

Klachten door gebrek aan vitaminen en vetten

Je kunt ook problemen hebben met betrekking tot de opname van vitamines die zijn opgeslagen in vetten. De vetoplosbare vitamines zijn vitamine A, vitamine D, vitamine E en vitamine K. Symptomen die worden veroorzaakt door het gebrek aan vetten en in vet oplosbare vitamines, ontwikkelen zich doorgaans binnen het eerste decennium van je leven en kunnen bestaan uit:

Sensorische stoornissen

Deze kunnen bestaan uit problemen met het waarnemen van temperatuur en aanraking – vooral in de handen en voeten. Verminderde gevoeligheid, voornamelijk van het tastgevoel, staat bekend als hypesthesie.

Problemen met lopen

Grofweg één op de drie kinderen met abetalipoproteïnemie zal tegen de tijd dat ze 10 jaar worden, moeite hebben met lopen. Ataxie wordt na verloop van tijd erger.

Bewegingsstoornissen

Deze kunnen bestaan uit tremoren, beven (chorea), onvermogen om afstanden te schatten (dysmetrie) en moeite met praten (dysartrie)

Spierproblemen

Je kunt last krijgen van spierklachten, zoals spierzwakte, verkorting (samentrekking) van spieren in de rug waardoor de wervelkolom krom gaat staan (kyfoscoliose, een afwijking waarbij de wervelkolom abnormaal gedraaid staat).

Bloedproblemen

Bloedproblemen kunnen bestaan uit een laag ijzergehalte (anemie of bloedarmoede), problemen met stolling en abnormale rode bloedcellen, waarbij er zogenaamde stekel- of doornappelcellen ontstaan (acanthocytose).

Oogproblemen

Deze problemen kunnen bestaan uit nachtblindheid, slecht zicht, problemen met oogcontrole (zwakte van horizontale oogbewegingen, oftalmoplegie genoemd) en cataract, ook bekend als staar (hierbij wordt de ooglens troebel).

Oorzaken van het Bassen-Kornzweig-syndroom

Abetalipoproteïnemie wordt overgeërfd als een autosomaal recessieve eigenschap en wordt veroorzaakt door mutaties in het microsomale triglyceride transfer proteïne (MTTP) -gen. Dit leidt tot een snel katabolisme (het afbreken, via een zogenaamd katabool ‘reactiepad’) van apolipoproteïnen (ApoB). Een autosomaal recessieve ziekte krijg je alleen als je van beide ouders het veranderde gen hebt gekregen. Kenmerkend van een autosomaal recessieve vorm van overerving is dat de ouders van de patiënt de aandoening niet hebben, maar wel drager zijn van het gen (zie afbeelding).

Abetalipoproteïnemie heeft een autosomaal recessief overervingspatroon
Een autosomaal recessief overervingspatroon / Bron: Wikimedia Commons

Onderzoek en diagnose

Vraaggesprek en lichamelijk onderzoek

De arts stelt vragen over de klachten en een familieanamnese is een belangrijk onderdeel van het diagnostisch proces vanwege het genetische component. Daarna volgt lichamelijk onderzoek van onder meer de ogen en de lever.

Laboratoriumonderzoek

Bloedonderzoek en ander laboratoriumonderzoek behoort ook tot het diagnostische proces:

  • laag cholesterol
  • lage triglyceriden
  • lage fosfolipiden
  • geen chylomicronen
  • geen LDL / VLDL
  • acanthocyten
  • lage waarden van vitamine A, E en K
  • stoelgangonderzoek / ontlastingsonderzoek
Bloedonderzoek
Bloedonderzoek / Bron: IvanRiver/Shutterstock.com

Differentiële diagnose

De volgende aandoeningen moeten worden uitgesloten:

  • Ataxie van Friedreich, waarbij vooral de zenuwen en het ruggenmerg zijn aangedaan
  • Chorea acanthocytose, een neurodegeneratieve aandoening
  • Stofwisselingsziekten met leverziekte
  • Malassimilatiesyndroom: een combinatie van maldigestie (onvoldoende vertering van voedingsstoffen in de darm) en malabsorptie (een onvolledige opname van voedingsstoffen in het bloed)
  • Malabsorptiesyndroom

Behandeling van abetalipoproteïnemie

Dieet en suppletie

De behandeling van abetalipoproteïnemie bestaat normaal gesproken uit een streng dieet. Er is een speciaal dieet ontwikkeld voor mensen met abetalipoproteïnemie. Er zijn verschillende vereisten in het dieet, waaronder het vermijden van het eten van bepaalde soorten vetten (triglyceriden met een lange keten) ten gunste van het eten van andere soorten (triglyceriden met middellange ketens). Een andere vereiste is het toevoegen van doses vitaminesupplementen die vitamine A, E en K bevatten, evenals ijzer. Een voedingsdeskundige zal je helpen bij het opstellen van een maaltijdplan dat voldoet aan de speciale voedingsbehoeften van je kind. Er zullen vooral enorme hoeveelheden vitamine E worden gebruikt. Hooggedoseerde vitamine E-suppletie helpt het lichaam bij het herstellen en produceren van lipoproteïnen, die mensen met abetalipoproteïnemie meestal niet hebben. Vitamine E helpt ook om de huid en ogen gezond te houden en om problemen met het gezichtsvermogen te voorkomen.

Suppletie kan bijvoorbeeld bestaan uit vitamine K 10 mg tweemaal per week, bètacaroteen (een precursor voor vitamine A) 40.000 IE dagelijks, vitamine A 10.000 IE dagelijks, vitamine E 400 IE dagelijks, vitamine B6 en B12, calcium en magnesium.1Zamel, R., Khan, R., Pollex, R. L., & Hegele, R. A. (2008). Abetalipoproteinemia: two case reports and literature review. Orphanet journal of rare diseases, 3, 19. https://doi.org/10.1186/1750-1172-3-19

Fysiotherapie

De behandeling richt zich ook op het vertragen van progressie van afwijkingen van het zenuwstelsel. Motorische ontwikkelingsstoornissen en spierzwakte worden meestal behandeld met fysiotherapie en/of ergotherapie.

Prognose

De prognose kan sterk variëren, afhankelijk van de ernst van de neurologische disfunctie. Als vroegtijdig wordt aangevangen met de behandeling, kunnen de neurologische gevolgen worden teruggedraaid en kan verdere verslechtering worden voorkomen. De vooruitzichten voor de lange termijn zijn voor de meeste mensen redelijk goed, mits je vroegtijdig wordt gediagnosticeerd en behandeld.

Langdurige vitaminetekorten kunnen de gezondheid verder in gevaar brengen. In het bijzonder kan een langdurig vitamine E-tekort leiden tot de ontwikkeling van ataxie (verschillende verstoringen van het evenwicht en de bewegingscoördinatie) en loopstoornissen. Sommige individuen kunnen degeneratie van het netvlies en blindheid ontwikkelen. Onbehandeld kan de aandoening tot de dood leiden.

Ervaringsverhaal

Reacties en ervaringen

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt bijvoorbeeld je ervaringen delen over abetalipoproteïnemie, of tips geven. Wij stellen reacties zeer op prijs. Reacties worden niet automatisch (direct) gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie gelezen zijn. Dit om ‘spam’ of anderszins ongewenste c.q. ongepaste reacties eruit te filteren. Daar kunnen soms enige uren overheen gaan.